گناه دیگر ضحاک

جمشید در چندپنجاه سال، تمدن بشری را پی‌ریزی می‌کند و فراخور نیاز جامعه‌ی آن روز بشر و با توجه به صنوف مورد نیاز آن زمان، مردمان را طبقه‌بندی می‌کند:
گروهی که کاتوزیان خوانیَش
به رسم پرستندگان دانیَش
جدا کردشان از میان گروه
پرستنده را جای کرد کوه
و این‌گونه جایگاه مردان دین را در موضع جغرافیایی خود می‌گذارد؛ چرا که انسان در دوران باستان بر این گمان بوده که هر چه در جای بالا‌تری باشد به نیروی برترِ خود نزدیک‌تر است و از این‌روست که معابد در دل کوه‌ها بنا می‌شدند. اما طبقه‌ی دوم (کسانی که به نیروی بدنی و نیز در به‌کارگیری ابزار جنگ مانند تیر و تبر و تیغ و… چیره‌دست بودند) را در یک طبقه می‌گمارد:
صفی بر دگر دست بنشاندند
همی نام نیساریان خواندند
طبقه‌ی دیگر کشاورزان‌اند؛ طبقه‌ای که خوراک سه طبقه‌ی دیگر را تأمین می‌کنند. ضحاک که بر سر کار می‌آید این نظم به‌هم می‌خورَد. طبقات جامعه‌ی جمشیدی به‌هم ریخته است و اختلاط به‌وجود آورده است:
شده بر بدی دست دیوان دراز
به نیکی نرفتی سخن جز به راز
در یک جامعه آنگاه که دست بدی دراز می‌شود، بی‌شک بر امور بی‌دادگری چیره می‌شود. داد به معنای «شایسته‌بودن هر چیزی در جایگاه خود است»، همان‌طور که بعدها واژه‌ی عدل به معنی «کل شی فی موضعه» از داد گرفته شد.
بارزترین شکل بیدادگری جابجایی شایستگان با بی‌مایگان است. همانطور که در این چند بیت سه علت سرنگونی پادشاه را که متذکر می‌شود پایه‌ی اصلی بیدادگری را نشاندن بی‌مایگان بر جای متخصصین هر کار و حرفه‌ای دانسته است:
سر تخت شاهان بپیچد سه کار
نخستین ز بیدادگر شهریار
دو دیگر که بی‌مایه را برکشد
ز مرد هنرمند برتر کشد
سه دیگر که با گنج خویشی کند
به دینار کوشد و بیشی کند
نظم در یک جامعه بنا بر شایسته‌سالاری در شکل‌گیری طبقات آن است. در دوران انوشیروان لقب «دادگری» به انوشیروان از بازگرداندن نظم جامعه بعد از شورش مزدک بود. مزدک می‌خواست نظم و ساختار جامعه‌ی آن زمان را درهم بریزد. البته یادآور می‌شوم که نباید ساختار جامعه‌ی باستان را با معیارهای تمدن مدرن امروز سنجید وگرنه مانند برخی از روشنفکران چند دهه پیش خواهیم بود که تحت تفکر کمونیست استالینی قرار گرفته بودند و ضحاک و مزدک را تشویق می‌کردند. نظام سرمایه‌داری و کارگر و حقوق کارگری را نباید هرگز با نظام تمدنی جامعه‌ی باستان مقایسه کرد. لیبرالیزم غرب، که مبتنی بر نظام سرمایه‌داری است، از جنس دیگری‌ست. این که می‌بینیم در دوران ساسانیان فرزند کفشگر نمی‌تواند هم‌ردیف شاهزادگان دربار درس بخواند، بحث بسیار پیچیده‌ای است که خود مطلب دیگری را دربرمی‌گیرد.
آموزه‌هایی که یک شاهزاده‌ی ساسانی می‌آموخته با محوریت حکومت‌داری و پادشاهی بوده و فرزند کفشگری که حاضر بوده هزینه‌ی گزافی بدهد تا هم‌ردیف شاهزاده‌ای درس بخواند، در حد یک شهروند خوب، علوم مختلفه را می‌آموخته. مثال واضح‌تر را شاید باید این گونه زد: بنا بر ساختار تمدنی و اجتماع ایران باستان هر کس در راستای حرفه و پیشه‌ی خود دانش می‌آموخته. گمان کنید یک سرباز به شکل ویژه حرفه‌ی خود را که پاسداری از آنچه به او می‌دادند می‌آموخته استفاده از ابزار جنگی و فنون جنگ را می‌آموخته. یک شاهزاده‌ی حکومت‌داری و فرمانروایی و برخورد با زیردستان را می‌آموخته (البته این که نیکو می‌آموختندشان یا نه؟ و این که فرامی‌گرفته‌اند یا نه؟ بحث شخص شاهزاده و استادِ او را باید از کلیت ماجرا جدا بدانیم که ممکن بوده کم‌دریافتی با کم‌آموزی هم می‌شده).
حال در نظر گرفته شود هر کس در جایگاه خود چه ژرف می‌آموخته و چه ژرف کارها پیش می‌رفته و این نظم، جامعه را به سوی کمال می‌برد یعنی انجام هر کاری به بهترین شکل ممکن آن. اکنون بازمی‌گردیم به ابتدای سخن درباره ضحاک.
فریدون آن‌گاه که بر تخت جمشیدی می‌نشیند و ضحاک را شکست می‌دهد، فراخوانی می‌دهد تا دوباره نظم جمشیدی را باز گرداند:
به فرمود کردن به در بر خروش
که هر کس که دارید بیدار هوش
نباید که باشید با ساز جنگ
نه زین باره جوید کسی نام و ننگ
سپاهی نباید که با پیشه‌ور
به یک سو جویند هر دو هنر
یکی کارورز و یکی گرزدار
سزاوار هر کس پدید است کار
چو این کار آن جوید آن کار این
پُر آشوب گردد سراسر زمین
پس فریدون بر این باور است که هر کس باید بر جای سزاوار خودش باشد وگرنه جامعه پر آشوب می‌شود به مانند زمان ضحاک و در پایان داستان فریدون فردوسی که خود دهقان‌زاده است و می‌داند جایگاه دهقانان در ایران باستان چگونه بوده و در دوران خودش به چه شکلی پیش می‌رفته، فردوسی می‌دید که چگونه غلامان ترک که سمت شرق وارد دستگاه حکومتی سامانیان شده‌اند بر ناساز جای خود آرام‌آرام می‌نشینند. پس بنابر آموزهای حکمت خسروانی ایرانی سزاوار جایگاه را درک می‌کند و جاودانگی نام فریدون را برداشتن { داد } می‌گذارد. همانطور که پیش‌تر یادآوری شد داد یعنی هر چیزی و هرکسی بر سر جای خود بودن.
فریدون فرخ فرشته نبود
ز مشک و ز عنبر سرشته نبود
به داد و دهش یافت این نیکویی
تو داد و دهش کن فریدون تویی
یکی از گناهان نوذر هم در به‌هم ریختن نظم مدنی بود. چرا که به‌هم ریختن ساختار جامعه را یک نوع «بد رسمی» می‌داند که در آیین شهریاری پراکندن رسم بد گناه نابخشودنی بوده:
کدیور یکایک سپاهی شدند
دلیران سزاوار شاهی شدند
و این جابه‌جایی طبقه در دوران باستان یکی از گناهان نابخشودنی پادشاه بوده. در نامه‌ی رستم فرخ‌زاد یکی از نگرانی‌هایش همین جابه‌جایی است:
پیاده شود مردم جنگجوی
سوار آنکه لاف آرد و گفت‌وگوی
و اما درباره‌ی دهش که بخشش به معنی بخشیدن چیزی نیست.
این فرض را در نظر بگیریم که در کنار واژه‌ی بسیطِ «داد» چگونه واژه‌ی «بخشش» به معنی “دادن چیزی” را می‌توان در نظر گرفت.
داد سزاوار جای هر چیزی
چگونه دهش را بخشیدن به معنی دادن چیزی می‌توان در نظر گرفت؟ شاید باید نگاه دیگری بر دهش داشت و آن بخشش به معنی گذشت است فریدون آنگاه که به کاخ ضحاک می آید امان می‌دهد و نخست ارنواز و شهرناز را طهارت می‌کند
بفرمود شستن تنانشان نخست
روانشان پساز تیرگی‌ها بشست
و در ادامه این امان دادن و گذشت کردن را در حق بقیه افراد کاخ اعمال میکند و می‌بینیم که از مردان سپاهی و شهری هرکس که توبه کرده و برگشته در سپاه فریدون قرار می‌گیرند.
سپاهی و شهری بکردار کوه
سراسر جنگ اندرون هم گروه
چرا که گذشت کردن یکی از فضائل و ویژگی‌های پهلوانی و رادی است. چنانچه در بند 67 از مینوی خرد به رادی اینگونه اشاره می‌شود:”و در نام خواستن و رستگاری روان، رادی (بخشندگی) بهتر است”
در بخش دوم مینوی خرد، مینوی خرد در پاسخ دانا که می‌پرسد” راستی بهتراست یا رادی” می‌گوید “برای روان رادی (بخشندگی) …”که بعدها در فرهنگ عامه نشان بزرگی بخشش یعنی گذشت را داریم.
و یکی از نشانه‌های جوانمردی در فرهنگ پهلوانی همین گذشت داشتن به ویژه به زیردستان است.
بخشش به معنای دادن چیزی را ما در افعال فریدن نمی‌بینم بلکه مادرش فرانک است که بعداز شنیدن خبر سقوط ضحاک و پیروزی فریدون به درویش هدیه می‌دهد.
بعداز شستن سرو تن و نیایش بخشش می‌کند به معنی دادن چیزی به درویش:
ازان پس هرآنکس که بودش نیاز
همی داشت روز بد خویش راز
نهانیش نو کرد و کس را نگفت
همان راز او داشت اندر نهفت
یکی هفته زین گونه بخشید چیز
چنان شد که درویش نشناخت نیز
بنابراین آنچه باعث جاودانگی فریدون است داد به معنی سزاوار گزینی و دهش در معنی گذشت و رادی است.