خاقان گونه‌ی دیگری از فرنام (:لقب) خان است که در گذشته به‌ویژه در زمان چیرگی مردمان آلتایی گسترش بسیاری داشته است. هم‌چنین صورت دیگر این واژهی «قاآن» پس از چیرگی مغول‌ها در ایران روایی داشته است. این فرنام در گذشته‌ی ادبی ایران درباره‌ی پادشاهان ترکستان و چین به کار می‌رفته، سپس گسترش بسیاری یافته و گاه برای پادشاهان ایران از آن میان دودمان قاجار، به کار رفته است.
خاستگاه دقیق در واژهی خاقان و خان دانسته نیست؛ بر پایه‌ی خاستگاه نخستین بیشتر این واژه را از زبان‌های ایرانی، ترکی یا نیامغولی می‌دانند. هر چند پیشنهادهایی برای اینکه این واژه از زبان چینی یا کره‌ای گرفته شده باشد نیز هست. به‌هرروی کهن‌ترین مردمانی که از فرنام خاقان بهره برده‌اند کوچ‌نشینان شیَن‌بِی (Xiānbēi) بوده‌اند. اینان در سده‌ی سوم میلادی در شمال چین و مغولستان کنونی می‌زیستند. سپس اتحادیه‌ی کوچ‌روان شیُنگنو –که ایرانیان سکا هم در آن بودند- این فرنام را از شین‌بی وام گرفتند. در آینده مردمان آلتایی همسایه هم، این فرنام را از شینگنو وام گرفتند و با خود به دورترین سرزمین‌هایی باختری بردند. بن‌مایه‌های رومی در سده‌ی ششم میلادی از فرنام خاقان در میان آوارها با نگارش خاگانوس (Χαγανοϛ) یاد کرده‌اند؛ ولی کهن‌ترین سندی که در آن فرنام خاقان را به یکی از زبان‌های ایرانی نوشته‌اند، «سنگ‌نوشته‌ی بوگوت» در مغولستان است که در سال ۵۸۱ میلادی به سغدی و با نگارش x’γ’n به خاقان اشاره شده است.
اینک به کاربرد واژهی خاقان در شاهنامه‌ی فردوسی بپردازیم؛ در شاهنامه، «خاقان چین» از هم‌پیمانان تورانیان است. درگذر از این نکته که نامی از این خاقان چین برده نمی‌شود، باید دانست که چین تا روزگار اشکانیان شناخته شده نبود و رویدادهای بخش‌های استوره‌ای شاهنامه نیز بی‌گفت‌وگو در پیوند با زمانی است که هنوز از چین آگاهی‌ای میان ایرانیان در دست نبوده دیگر آنکه خود کشور چین در آغاز تنها به بخش‌های خاوری (:شرقی) چین کنونی گفته می‌شده است؛ ولی اینکه نام چین در داستان‌های شاهنامه چه می‌کند؟
آنچه در بالا آمده است بخشی از نوشتاری است با عنوان «کاربرد واژهی “خاقان” در شاهنامه‌ی فردوسی» به قلم اردلان کوزه گر که در تازه‌ترین شماره‌ی امرداد چاپ شده است.
متن کامل این نوشتار را در رویه‌ی چهارم (شاهنامه) شماره‌ی 417 امرداد بخوانید.
خوانندگان می‌توانند برای دسترسی به هفته‌نامه‌ی امرداد افزون‌بر نمایندگی‌ها و روزنامه‌فروشی‌ها از راه‌های زیر نیز بهره ببرند.
لینک فروش اینترنتی شماره 417 امرداد
