خارتوران، کویری است که بخش بزرگی از آن در استان سمنان و بخش کوچکی از آن در استان خراسان رضوی پهنه افکنده است. بخش اصلی در جنوب خاوری شهرستان شاهرود است و بخش خاوری در نزدیکی سبزوار. آن‌هایی که راه‌نورد جاده‌ی تهران- مشهد هستند، بخش شمالی کویر را در تیررس خود می‌بینند.
خارتوران، پارک ملی است. سه دشت بسیار پهنه‌ور دارد و کوه‌های شترکوه، قلعه‌بالا و پیغمبر، آن را در برگرفته‌اند. در سال نخست دهه‌ی پنجاه خورشیدی بود که خارتوران را گستره‌ای حفاظت‌شده شناختند و در سال 1355 بخشی از آن را پناهگاه حیات وحش نام‌گذاری کردند. یونسکو نیز کوتاهی نکرد و این کویر را «ذخیره‌گاه زیست‌کره» نام‌گذاری کرد. زیست‌کره یا بیوسفر، به جایی گفته می‌شود که همه‌ی اندامگان زنده در آن زندگی می‌کنند. پس از گستره‌ای در کشور تانزانیا در آفریقا، خارتوران دومین بیوسفر بزرگ جهان است. در سال‌های گذشته و در دهه‌ی هشتاد، خارتوران به نام «پارک ملی» شناخته شد. خارتوران دومین گستره‌ی حفاظت‌شده‌ی بزرگ ایران نیز به‌شمار می‌رود.
خارتوران را به نامی دیگر هم می‌شناسند؛ آن برنام بیش‌تر اشاره به ویژگی‌های خارتوران دارد. آنجا را «آفریقای ایران» لقب داده‌اند؛ از آن‌رو که ویژگی‌های زیست‌بومی آن با طبیعت قاره‌ی آفریقا همانندی‌هایی دارد و جایی مناسب برای زیست و زندگی همه‌ی حیات وحش است.
خارتوران نزدیک به 150 هزار هکتار گستردگی (مساحت) دارد. روستاهای پیرامون آن در خوش‌آب‌وهوایی و زیبایی کم‌مانند هستند. پس از این به یکی از این روستاها که هدف گردشگری هم شناخته می‌شود، اشاره خواهیم کرد. شن‌های روان خارتوران و پوشش گیاهی آن چیزی است که باید از نزدیک دید تا زیبایی آن را به‌تمامی دریافت. در آن زمین خشک، گیاهانی مانند قیچ، خارشتر، گون، تاغ، گز، درمنه و نمونه‌های دیگر می‌رویند و گرداگرد آن‌ها کاریزهایی (:قنات) هست که زمین و گیاهان را سیراب می‌سازد. اما تنها در همان پیرامونِ کاریزها است که آب‌وآبادانی می‌توان دید. دلِ کویر خارتوران جایی برای رویش و سر برآوردن گیاه نیست.
بوم‌زیست (اکوسیستم) خارتوران از هر دید آماده برای زندگی انبوهی از جاندارن و گیاهان است. افسوس که این سرمایه‌ی ملی آن‌چنان که باید و شاید، نگاهبانی نمی‌شود و حتا در بخش گردشگری نیز سرمایه‌گذاری مناسبی برای بهره‌وری از آن نشده است.
درخور توجه خواهد بود اگر بدانیم در کویر خارتوران 167 گونه جان‌دار زندگی می‌کنند. جز در صحرای آفریقا، کجا می‌توان این همه گوناگونی حیات وحش را دید؟ هوبره‌ها، کبک‌ها، تیهوها، بلدرچین‌ها، مارها، غزال‌ها، روباه‌ها، پلنگ‌ها و شمار بسیار دیگری از حیات وحش در خارتوران زندگی می‌کنند. یوزپلنگ آسیایی نیز در آنجا دیده شده است. شاید در هیچ جای ایران شمار یوزپلنگان زیست‌بوم ما به اندازه‌ی خارتوران نباشد. گورخر ایرانی نیز در آن کویر هست. افسوس که این گونه‌ی حیوانی در آستانه‌ی نابودی (:انقراض) است. از زاغِ بور هم نام ببریم که تنها و تنها در خارتوران دیده شده است.
از روستاهای دیدنی پیرامون خارتوران یاد کردیم. در این‌جا تنها از یکی از آن‌ها نام می‌بریم که به‌راستی تماشایی است و هر گردشگر و کویرنوردی را به سوی خود می‌کِشد. آن روستا را قلعه‌بالا می‌نامند و به آن برنام (:لقب) «دروازه‌ی حیات وحش توران» داده‌اند. قلعه‌بالا در پای کوهی بلند رَخت افکنده و جایی برای ماندن (:اتراق) کویرنوردانی است که رو به سوی خارتوران دارند. قلعه‌بالا چند سازه‌ی کهن و تاریخی هم دارد؛ مانند: گرمابه‌ای چند سده‌ای، کاریزهای فراوان، درختان دیرینه‌سال و خودِ روستا که مهرازی یگانه‌ای دارد.
کویر خارتوران گردشگران فراوانی را می‌پذیرد و آمدوشد در آنجا بسیار است، اما آن رفتن‌ها گاه با خطرهایی همراه است. در هر کویری، در هر کجای جهان، خطر در کمین روندگان است و خارتوران نیز این‌گونه است. در بهمن‌ماه 1399 سه تَن گردشگر در دل کویر خارتوران گم شدند و با کوشش بسیار امدادگران رد آن‌ها پیدا شد و نجات یافتند (گزارش تارنمای تابناک). در آبان‌ماه سال 1400 نیز خودروی گروهی از گردشگران (30 تَن) در باتلاق روستای احمدآباد، نزدیک به کویر خارتوران، در باتلاق گرفتار شد و دو تَن از گردشگران ناپدید شدند (گزارش همشهری‌آنلاین). خوشبختانه آن‌ها نیز نجات یافتند. به هر روی، چنین رویدادهایی پیش روی گردشگران و کویرنوردان هست و از پیش آمدن آن‌ها چاره و گریزی نیست!
* یاری‌نامه: تارنماهای مجله‌ی دلتا؛ سفرزون؛ کجارو؛ ویکی‌پدیا.
