پیش از آن‌که بدانیم «لوت» کویر است یا بیابان؟ باید مرزهای آن را در فلات ایران بشناسیم. این زمین خشک و پهناور، با 40 هزار کیلومتر مربع گستردگی، در جنوب خاوری ایران دیده می‌شود. نزدیک به هفتاد درصد آن درون مرزهای استان کرمان است و بخش‌های دیگر آن در استان‌های سیستان‌وبلوچستان و خراسان جنوبی است. کویر لوت را دو گسل در برگرفته است: یکی در باختر آن که گسل نای نامیده می‌شود و دیگری در خاور آن که در نزد زمین‌شناسان به گسل نهبندان آوازه دارد. کویر لوت 10 درصد از خاک ایران را شکل داده است. از این پهنه‌وری می‌توان پی به اهمیت آن بُرد.
لوت را گاهی بیابان و گاهی کویر می‌دانند، اما سخن درست آن است که بخش بسیاری از این پهنه، ماسه‌زار و ریگ‌زار است و ویژگی بیابان‌ها را دارد و بخش‌های دیگری از آن کویری است. در اینجا، با اندکی چشم‌پوشی در به‌کار بردن باریک‌بینانه‌ی واژگان علمی و زمین‌شناسی، همه‌ی لوت را پهنه‌ای کویری می‌نامیم.
کویر لوت سه بخشی است. بخش نخست را لوت شمالی می‌نامند. این پاره از لوت، بیش‌تر در استان خراسان جنوبی رَخت افکنده و با بیرجند همسایه است. از همین‌روست که گاه آن را لوتِ بیرجند می‌نامند. سرتاسر لوت شمالی پوشیده از ریگ و شن است. کوه‌ها در آنجا سر برآورده‌اند و تپه‌های رسوبی نمایان‌اند. پژوهش زمین‌شناسی نشان می‌دهد که در گذشته‌های چند هزاره‌ای، کوه‌های لوت شمالی آتشفشان‌هایی شعله‌ور بوده‌اند.
بخش دیگر این کویر، لوت مرکزی نام دارد و پهنه‌ای با بیش از 160 کیلومتر درازاست. در آنجا هرچه دیده می‌شود انبوهی از تپه‌ها و انباشته‌های ماسه‌ای است. بخش‌های نمک‌زاری لوت مرکزی نیز درخور توجه است و ریگ‌زارهایی دارد که کم‌شمار نیستند. لوت مرکزی در سنجش با دو بخش دیگر کویر لوت، گستردگی بیش‌تری دارد.
سرانجام، بخش سوم این کویر است که لوت جنوبی نامیده شده و در استان‌های کرمان و سیستان‌وبلوچستان دیده می‌شود. بخش جنوبی لوت همان‌جایی است که تمدنی کهن و باستانی در آن یافته‌اند و آثاری که به‌راستی میراثی گران‌بها برای تاریخ و فرهنگ ایران است. پوشش گیاهی این بخش از کویر لوت افزون‌تر از دو بخش دیگر است.
اما چرا این پهنه‌ی درازدامن را «لوت» نامیده‌اند؟ این واژه از زبان بلوچی (یکی از زبان‌های شمال باختری ایران) گرفته شده است و برهنه، تهی و بی‌آب و آبادانی معنی می‌دهد.
آن‌هایی که سر در تاریخ و دوران‌های پیشاانسانیِ کره‌ی خاکی ما دارند، چنین گفته‌اند که کویر لوت در میلیون‌ها سال پیش دریا بوده است! اما رفته‌رفته و در اثر میلیون‌ها سال کنش‌های (فعل‌وانفعالات) آسمانی و زمینی، آب دریا تبخیر شده و پهنه‌ای را پدید آورده که اکنون گسترده‌ترین، یا یکی از گسترده‌ترین کویرها و بیابان‌های جهان است.
از گرما و دمای کویر لوت چه بگوییم که داغ‌تر از آن بر روی کره‌ی زمین کمتر پیدا می‌شود! سازمان هواشناسی جهانی در میانه‌ی سال‌های 2004 تا 2007 میلادی، کویر لوت را گرم‌ترین جای زمین دانست؛ آن هم با 70 درجه‌ی سانتی‌گراد گرما! چه موجود زنده‌ای تاب این همه گرما را می‌آورَد؟ آن اندازه از گرما به‌سبب ترکیبات آهن زمین و ماسه‌های کویر لوت است. به هر روی، زیست‌بوم ایران برخوردار از چنین هوایی هم هست.
در درون کویر هیچ گیاهی رشد نمی‌کند، اما در پیرامون آن درختچه‌های گز می‌رویند؛ هرچند شمار آن چندان نیست. گزِ روینده در کویر لوت از گونه‌ای است که در گیاه‌شناسی به آن تاماریکس می‌گویند. این درختچه می‌تواند ریشه‌های خود را تا ژرفای خاک فرو ببرد و به سفره‌های آبِ زیرزمینی برسد. از این‌رو عمر طولانی دارد و چه بسا تا هزارسال نیز به زندگی گیاهی خود ادامه دهد! تاماریکس درختچه‌ای زیباست، با برگ‌های باریک و نوک‌تیز و به‌هم فشرده. از شاخه‌هایش ماده‌ای تراوش می‌کند که به آن گز انگبین می‌گویند. بلندای آن در کویر به 15 متر هم می‌رسد.
در بخش‌هایی از کویر لوت، به‌ویژه آن‌جاهایی که تا بدان اندازه که اشاره کردیم گرم و آتشین نیست، جاندارانی زندگی می‌کنند؛ مانند: روباه و گربه‌ی شنی، مارها، عقرب‌ها، خرگوش‌ها و عقاب‌ها و شاهین‌های دورپرواز و نمونه‌های دیگری از این‌دست. برخی از حیات وحش هم که بردباری کم‌آبی را دارند، زیستگاهی در کویر لوت برای خود جست‌وجو کرده‌اند؛ مانند: پرندگان لاشه‌خور. شمار پرندگان کویر لوت تا هفتاد گونه نیز می‌رسد. آن‌ها آبِ مورد نیاز خود را از شبنم‌های صبحگاهی و خوردن حشره‌ها به‌دست می‌آورند.
دیدنی‌های کویر لوت بسیار است. برای نمونه، از گلدان‌های طبیعی آنجا می‌توان یاد کرد که به آن نبکا می‌گویند و بر اثر فرسایش‌های سالیان پدید آمده‌اند. نبکاها خاک‌هایی هستند که گرداگرد گیاهان کویر جمع شده‌اند و مانند دیواری شکل گرفته‌اند. این دیوارها بی‌شباهت به گلدان‌های خانگی نیستند. نبکا، گلدان‌های طبیعی ماسه‌ای است که بلندایی 10 متری وحتا بیش‌تر دارند.
از دیگر دیدنی‌های کویر لوت تنگ رُتیل است. این تنگه دوری 130 کیلومتری با کلوت‌های شهداد دارد. رتیل‌هایی که در آنجا زندگی می‌کنند بسیار خطرناک و مرگ‌زا هستند و زَهری سَمی دارند.
از همه شگفت‌تر رود کال‌شورِ کویر لوت است. از آن‌رو شگفت که گمان نمی‌رود در کویر لوت رودی جریان داشته باشد. اما در فصل سرد زمستانی رودی اسیدی در کویر لوت جریان می‌یابد که آشامیدنی نیست و چند قطره از آن هم سبب مرگ می‌شود. تنها باید رود را دید و از دیدن آن بهره بُرد. همین کال‌شور است که نبکاهای گلدانی کویر را شکل می‌دهد.
درباره‌ی کویر لوت، ویژگی‌های آن و شگفتی‌هایش، بسیار می‌توان گفت. آنجا پدیده‌ای از زیست‌بوم ایران است که در درون خود رازهای بسیار زمین‌شناسی دارد که هنوز ناشناخته و ناپیدا هستند.
* یاری‌نامه: ویکی‌پدیا؛ تارنماهای لحظه آخر؛ کجارو
