از روزگاری که صفویان بر ایران فرمانروایی می‌کردند، سازه‌های تاریخی بسیاری بر جا مانده است که هر کدام نشانه‌ای از هنر کم‌مانند استادان مهرازی (:معماری) ایران شمرده می‌شوند. یکی از دل‌انگیزترین آن هنرها «باغ چهل‌ستون» و سازه‌ی درون این باغ باشکوه است.
کاخ چهل‌ستون در خاور (:شرق) خیابان زیبای چهارباغ و باختر میدان تاریخی نقش جهان، نمایان است و چشم از دیدن این باغ و سازه‌ی آن، به‌ویژه حوض بزرگ و آینه‌نمایَش، سیر نمی‌شود. دیدن آنجا همانند نگاه کردن به تابلوی نقاشی‌ای است که استادی چیره‌دست، با ریزبینی (:ظرافت) و بردباری فراوان، نقش زده باشد. آنجا یک باغ سلطنتی و شاهانه است. صائب تبریزی، ملک‌الشعرای دربار صفویان، در یکی از سروده‌هایش، باغ و کاخ چهل‌ستون را «قبله‌گاه تاج‌داران» وصف کرده است تا شُکوه و زیبایی آن را گزارش کرده باشد.
تا سال‌های سال کسی از چگونگی ساخت باغ چهل‌ستون خبر و آگاهی روشنی نداشت. تا آن‌که در دهه‌ی 20 خورشیدی دو سنگ‌نبشته (:کتیبه) از زیر لایه‌ای از گچ نمایان شد که تاریخ به پایان رسیدن کاخ چهل‌ستون را دربرداشت. بدین‌گونه بود که همگان دریافتند که ساخت این کاخ و باغ آن در سال 1057 مهی، در روزگار پادشاهی شاه‌عباس دوم، به پایان رسیده است. اما هسته‌ی نخستین باغ در دوره‌ی پادشاهی شاه‌عباس یکم نهاده شده است. در زمان این پادشاه پُرآوازه، باغ بسیار گسترده‌ای به نام جهان‌نما در اصفهان بود که باغ چهل‌ستون بخشی از آن شمرده می‌شد. به دستور شاه‌عباس یکم کوشکی در آن بخش از باغ جهان‌نما بنا کرده بودند. تا آن‌که زمان پادشاهی شاه‌عباس دوم فرا رسید و او باغ و کاخ چهل‌ستون را گسترش داد و به‌گونه‌ای که اکنون می‌بینیم، ساخت. کاخ کنونی چهل‌ستون گسترش یافته‌ی همان کوشکی است که پیش‌تر ساخته شده بود.
شاه‌عباس دوم دستور ساخت تالار کاخ، ایوان‌ها و حوض بزرگ را داد و سپس نقش‌ها، آرایه‌ها و آینه‌کاری‌ها نیز بدان افزوده شد. گویا در واپسین سال‌های پادشاهی صفویان آتش‌سوزی‌ای در کاخ رُخ داد و بخشی از نقاشی‌ها در آتش سوخت. به دستور شاهِ صفوی آن نقش‌های سوخته را با آینه‌کاری‌ها پوشاندند. باغ و کاخ چهل‌ستون در زمان شاه‌سلطان حسین، واپسین شاه صفوی، بازسازی شد و شکل‌بندی پایانی خود را گرفت؛ یعنی همان باغی که اکنون نمایان است.
گستردگی این باغ 67 هزار متر مربع است. نام چهل‌ستون را نیز بدان سبب به آن داده‌اند که در حوض بزرگ باغ ستون‌های بیست‌گانه‌ی کاخ بازتاب می‌یابد و چهل‌ستون به گمان می‌رسد. در مهرازی کاخ از هنر ایرانی و اروپایی بهره برده شده است. ایوان آن نزدیک به 40 متر درازا و 17 متر پهنا دارد و بلندایی 14 متری پیکره‌ی آن را می‌سازد. این تالار که ویژه‌ی پذیرایی و مهمان‌داری از فرستادگان کشورهای دیگر بود، نقاشی‌هایی دارد که به راستی در دیده‌وری کم‌مانند هستند و شاهکاری از هنر ایران شناخته می‌شوند. چهار ستون میانی کاخ بر روی چهار شیر سنگی برپا شده‌اند. تالار آینه‌ی کاخ سراسر از آینه‌ها پوشانده شده و سقف آن هم چوبی است.
اما خودِ باغ با ورودی‌های سه‌گانه به روی بازدیدکنندگان گشوده می‌شده است. به محض ورود به باغ، حوض بزرگ و زیبای آن با بازتاب ستون‌ها کاخ در درون آب زلال حوض، به چشم می‌آید. این حوض 110 متر درازا و 16 متر پهنا دارد. در دو سوی حوض درختان بلند کاشته شده است و جوی‌هایی دیده می‌شود که آب را در پای درختان جاری می‌سازند. بگذریم از این که ستون‌های کاخ، با ستبری بسیار، همانند تنه‌ی درختان‌اند.
در دوره‌ی قاجاریه، زمانی که شاهزاده ظل‌السلطان پسر ناصرالدین‌شاه، فرمانروای اصفهان بود، این کاخ و باغ آن مانند دیگر سازه‌های تاریخی اصفهان، آسیب‌های بسیار دید و شاهزاده‌ی قاجاربا بی‌خردی دستور داد برخی از نگاره‌های کاخ را با ضربه‌های تیشه خراب کنند! با این همه چهارچوب اصلی کاخ و فضای باغ تا اندازه‌ای در امان ماند. تا آن‌که در سال 1310 خورشیدی باغ و کاخ چهل‌ستون در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد تا در نگاهبانی و نگهداری آن دقت بیش‌تری شود. پژوهشگرانی نیز به بررسی تاریخچه و مهرازی کاخ و چگونگی ساخت باغ آن پرداختند و به یافته‌های بسیاری دست پیدا کردند. در سال 1320 خورشیدی، نیز سازه مرمت شد و باززنده‌سازی آن انجام گرفت.
باغ چهل‌ستون اصفهان نمونه‌ای برجسته از بهره‌گیری از نشانه‌ها (:اِلمان‌های) باغ ایرانی است. این باغ برپایه‌ی آن‌چه در طبیعت می‌توان دید برپا شده است و گستردگی باغ و حوض و آب‌نماها از ویژگی‌های مهم آن به شمار می‌رود.
* یاری‌نامه: تارنماهای ویکی‌پدیا؛ دایره‌المعارف بزرگ اسلامی و کجارو.
