باغ چوکام؛ جزیره‌مانندی میان رودخانه‌ها

سرتاسر گیلان همانند جنگلی سبز و پوشیده از درخت و گیاه است. اگر گیلان را باغی به گستردگی این‌سو تا آن‌سوی مرزهایش بدانیم، سخن نادرستی بر زبان نیاورده‌ایم. با این همه، در آنجا و میان جنگل‌ها و پهنه‌های سبزینه‌اش، باغ‌ها پُرشمار هستند. یکی از آن‌ها «باغ چوکام» نام دارد. این باغ از سه سو راه به رودخانه‌های پیرامونش دارد و بسیار تماشایی است.

باغ چوکام در شهر زیبای چوکام، از بخش‌های شهرستان خمام در استان گیلان است. این باغ در روستای بالامحله ساخته شده است و با تاریخ یک‌سده پیش گیلان پیوند دارد. از این روستا و باغ آن تا شهر رشت دوری اندکی (15 کیلومتر) دارد. نه تنها باغ، بلکه گستره‌ی پیرامونش نیز چشم‌نواز و تماشایی است و جایی برای دیدن و شادی بُردن!
باغ چوکام از آنِ میرزا ابوالقاسم‌خان ناصرالملک (درگذشته به سال 1306) بوده است. او نایب‌السلطنه، یا جانشین احمدشاه قاجار بود. زمانی که احمدشاه به تاج و تخت رسید کودک بود و توان اداره‌ی کشور را نداشت. برای جانشینی او نخست شاهزاده عضدالملک را برگزیدند و با مرگ او ناصرالملک به این جایگاه دست یافت، تا آن‌که احمدشاه به سن قانونی رسید و اداره‌ی کشور را خود بر دوش گرفت. به هر روی، ناصرالملک که مرد ثروتمندی بود، باغ چوکام را به پسرش حسین‌علی‌خان قراگوزلو بخشید و او به کمک عبدالحسین‌خان تیمورتاش، که در آن زمان فرمانروای گیلان بود و سپس‌تر وزیر دربار رضاشاه شد، سازه‌ای در آن ساخت و به گسترش و آبادانی باغ دست زد.
ارزش این باغ و سازه‌ی آن بیش‌تر به سبب حمل‌ونقل بارهای چوب به شهرها و استان‌های دیگر بوده است؛ به ویژه فرستادن چوب به بندرانزلی و صادرات آن به روسیه. به همین سبب باغ چوکام پیش از آنکه ارزش تفریحی داشته باشد، از اهمیت بازرگانی برخوردار بوده است.

به درستی روشن نیست که سازه‌ی باغ در چه سالی ساخته شده است؛ جز آن‌که می‌دانیم از سازه‌های سال‌های پایانی پادشاهی قاجاریه بوده است و از ساخت آن بیش از یکصد سال می‌گذرد (به گمان بسیار در دو دهه‌ی پایانی سده‌ی سیزدهم خورشیدی). گستردگی آن نیز نزدیک به 42 هزار متر مربع است.
درختان باغ و پیرامون آن بسیار بلند هستند و گاه بلندایی 50 متری نیز یافته‌اند. بسیاری از آن درختان سال‌خورده‌تر از خود باغ‌ هستند و شاخ ‌و برگ‌هایی پُر و انبوه دارند و در زمین‌های پیرامون خود ریشه دوانده‌اند. باغ چوکام لبریز از دار و درخت است و سبز در سبز!
از بخش جنوبی باغ راه به درون آن گشوده است. دیوارهای آجری گرداگرد باغ را گرفته‌اند. با رفتن به فضای درونی باغ، ایوان زیبای سازه‌ی آن نمایان می‌شود. از بالای ایوان سرتاسر باغ و پیرامون آن که جابه‌جا پوشیده از درخت است، پیداست.
سازه‌ی باغ دو اشکوبه‌ (:طبقه‌)ای است و در همان سال‌های واپسین پادشاهی قاجاریه ساخته شده است. ستون‌ها و سرستون‌های آن خالی از تماشا نیست و نرده‌های چوبی لوزی‌شکل‌اش همانند دیگر خانه‌های شمال کشور است. سقف سازه سفال‌پوش است و در به کار بردن آرایه‌هایی که خانه را زیباتر جلوه دهد، دست‌ودل‌بازی بسیاری شده است. هنوز هم آن آراستگی‌ها و نقش‌ها چشم را نوازش می‌دهد و بودن در آن خانه را دل‌پذیر می‌سازد؛ به‌ویژه که در چشم‌انداز آن باغی هویداست که آکنده از بوی خوش گل‌ و گیاه و درختان برافراشته است. دورتر از خانه‌ی اصلی باغ، سازه‌ی دیگری دیده می‌شود، شاید این سازه را در سال‌هایی نزدیک‌تر به روزگار ما ساخته باشند. اکنون این سازه‌ی دیگر، جایی برای سکونت دارندگان باغ است.
باغ چوکام ِ خمام، در امردادماه 1384 خورشیدی، در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است تا نگاه‌داری از آن بهتر انجام شود و یکی از یادگارهای یک سده پیش گیلان از دستبرد زمان در امان بماند.

* یاری‌نامه: تارنماهای سیری در ایران؛ ایران کجاست و کویرها و بیابان‌ها.