میراث فرهنگی ناملموس یا میراث معنوی کشورمان همچون یادمانهای تاریخی از گستردگی و فروانی چشمگیری برخوردار است. آثاری که از پشتوانهی فرهنگی و تمدنیِ پرمایه و چندهزارساله برخوردار است و به عنوان بخش ارزشمندی از تمدن جهان، شایستگی شناساندهشدن در سطح جهانی را دارد. گنجینهای گسترده از آیینها، جشنها، هنرها و مهارتهایی که در گذر از هزارهها و سدهها همچنان پابرجا و زنده نگاه داشته شدهاند.
از آن روی که قلمرو فرمانروایی پادشاهان ایران باستان در بخش بزرگی از فلات ایران گسترده بود، بسیاری از همسایههای امروز ایران همانندیهای (:اشتراکات) فرهنگی بسیاری با ایران دارند؛ به همین شوند برخی آثار معنوی ایران بهگونهی مشترک با دیگر کشورها در فهرست جهانی ناملموس یونسکو ثبت شدهاند. اشتراک میراث معنوی ایران با دیگر کشورهای حوزهی فرهنگی اگرچه از سویی خوشایند ونشانهی گستردگی فرهنگ کهن این مرز و بوم است از دیگر سو نگرانیهایی را در پی دارد. ثبت آثار معنوی ایران در سالهای گذشته همواره با اما و اگرهایی روبهرو بوده است. غفلت و بیمهری ما به برخی آیینها و داشتههای فرهنگی کار همسایگان را در خیز برداشتن به سوی ثبت این آثار به نام کشور خود آسان کرده است. میراثی که برخی از آنها بایسته است جداگانه به نام ایران ثبت شود و یا در پروندهی مشترک به نام ایران و دیگر کشورها جهانی شود.
در دنبالهی این نوشتار به چگونگی و سنجههای (معیارهای) ثبت آثار ناملموس و همچنین میراث معنوی ایران (ثبتشده، در راه ثبت و شایستهی ثبت) پرداخته شده است.
آغاز به کار کنوانسیون پاسداری از میراث فرهنگی
میراث فرهنگی ناملموس یا میراث معنوی، آثار فرهنگی و معنوی کشورهای گوناگون جهان را دربر میگیرد که سینهبهسینه از نسلی به نسل دیگر رسیده و تاکنون نگاه داشته شدهاند. این آثار وارون یادمانهای باستانی و تاریخی در جهان مکان ثابتی ندارند. ثبت میراث معنوی کشورها در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو ریشههای فرهنگی هازمانهای (:جوامع) گوناگون را به مردم جهان میشناساند و به نگاهداری از این میراث و رساندن آن به نسلهای آینده میانجامد.
یونسکو در سال ۲۰۰۱ میلادی با انجام پژوهشی در میان کشورها و سازمانهای مردمنهاد، کوشید تا توافق آنان برای ارائه تعریفی از میراث ناملموس و بستن پیماننامهای در این زمینه را به دست آورد. برآیند آن کنوانسیون پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس بود که در سال ۲۰۰۳ به تصویب رسید و اکنون ۱۸۰ کشور، هموند (:عضو) این کنوانسیون جهانی هستند.
چگونگی ثبت میراث معنوی در یونسکو:
یونسکو برپایهی اسنادی که کشورها فراهم میکنند، آن اثر را یا به نام یک کشور که اسناد موثقتری دارد یا چند کشور با هم به ثبت میرساند.
وارون میراث ملموس یونسکو، برای ثبت آثار معنوی، پیششرط ارزشمند بودن و همگانی بودن بایستگی ندارد. ارزشمندترین ویژگی برای آثار ناملموس فرهنگی در جاهای گوناگون جهان از دید سازمان جهانی یونسکو رسیدن این آثار از نسلی به نسل دیگر است. به باور کارشناسان تنها شوند زنده ماندن آثار معنوی در جهان انتقال سینه به سینهی آنها میان مردم و هازمانهای گوناگون است.
ویژگی برجستهی دیگر آثار ناملموس یونسکو پراکندگی این آثار میان مردم کشورهای گوناگون است، به همین دلیل امکان ثبت آثار فرهنگی معنوی مشترک میان کشورها بهگونهی نامحدود در سال وجود دارد.
سنجههای ثبت اثر در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو:
– اثری ارزشمند با تکیه بر نبوغ و خلاقیت انسان
– دارا بودن نشانههای سنتی، فرهنگی و تاریخی کشور مورد نظر
– تبادل اثر فرهنگی مورد نظر میان نسلها و انتقال ارزشهای فرهنگی جامعه
– تقویت هویت فرهنگی ملتها
– الهامبخشی بین فرهنگها
– موثر در برقراری صلح جهانی و برقراری ارتباط میان ملتها
– نقش فرهنگی و اجتماعی در زمان معاصر
– به کارگیری مهارتی منحصربهفرد در خلق اثر
– تنها بازمانده سنت فرهنگی یک جامعه
– قرارگیری در معرض خطر نابودی و دگرگونی
آثار معنوی ثبتشدهی ایران بهگونهی جداگانه یا مشترک با دیگر کشورها در فهرست جهانی:
1- ردیفهای موسیقی ایرانی (۱۳۸۸)
2- مهارت فرشبافی فارس (۱۳۸۹)
3- مهارت فرشبافی کاشان (۱۳۸۹)
4- آیین پهلوانی و زورخانهای (1389)
5- هنر نمایشی آیین تعزیه (1389)
6- موسیقی بخشیهای خراسان (1389)
7- دانش سنتی لنجسازی و دریانوردی در خلیج فارس (۱۳۹۰)
8- نقالی؛ قصهگویی اجرایی ایرانی (۱۳۹۰)
9- قالیشویی مشهد اردهال (۱۳۹۱)
10- فرهنگ پخت نان لواش مشترک با آذربایجان ، قزاقستان، قرقیزستان و ترکیه (۱۳۹۵)
11- نوروز (۱۳۸۸، مشترک با کشورهای جمهوری آذربایجان، هند، قرقیزستان، پاکستان، ترکیه و ازبکستان.
ثبت دوبارهی این اثر در سال ۱۳۹۵، با افزودهشدن کشورهای افغانستان، تاجیکستان، عراق، قزاقستان و ترکمنستان)
12- هنر ساختن و نواختن کمانچه (۱۳۹۶)
13- چوگان، بازی سوار بر اسب همراه با روایتگری و موسیقی (۱۳۹۶)
14- مهارت سنتی ساختن و نواختن دوتار (۱۳۹۸)
15- هنر نگارگری مشترک با کشورهای ترکیه، جمهوری آذربایجان و ازبکستان (۱۳۹۹)
16- آیین زیارت تادئوس مشترک با ارمنستان (۱۳۹۹)
17- برنامهی ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی در ایران – در قالب اقدامات پاسدارانه خوب؛ مثال زدنی (۱۴۰۰)
18- هنر ساختن و نواختن عود مشترک با سوریه (۱۴۰۱)
19- یلدا/ شب چله مشترک با افغانستان (۱۴۰۱)
20- ترکمندوزی مشترک با ترکمنستان (۱۴۰۱)
21- نوغانداری یا صنعت پرورش کرم ابریشم، مشترک با افغانستان، آذربایجان، ترکیه، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان (1401).
یادآوری میشودجشن مهرگان که پروندهی آن از سوی ایران و تاجیکستان برای ثبت در میراث ناملموسی جهانی فراهم شده است، برای کاستی در پرونده از سوی یونسکو برای چندمینبار بازگشت داده شده است. همچنین مهارت سنتی ساختن و نواختن رباب در پروندهی مشترک ایران، تاجیکستان و ازبکستان هم امسال از ثبت جهانی ناکام ماند.
پارهای از آثار معنوی ایران که شایستگی ثبت جهانی در میراث ناملموس یونسکو را دارند
آثاری که در دنباله برشمرده میشود تنها بخش کوچکی از داشتههای فرهنگی کشورمان است. این فهرست با همراهی خوانندگان امرداد، با شناساندن میراث معنوی روستا یا شهر زندگی خود به مرور کامل میشود.
جشن سده – جشن تیرگان – لالایی بختیاری – پوشش زرتشتی – آیین زیارت پیر سبز – آیین بارانخواهی – نان سنگک – پخت دیزی – پخت قورمهسبزی- پخت حلوا – پخت آش رشته – پخت آش دوغ – آیین برنجکاری – مسگری – شَعربافی – کشتیبافی -لحاف دوزی و پنبهزنی – نان چُرک – رقص لری – رقص کردی – رقص چوب خراسان – رقص شمشیر سیستان و بلوچستان – رقصبندری – رقص گیلکی – رقص مازنی – رقص آذری – آیین برداشت زعفران – بیلگردانی – انارچینی – آیین گلابگیری – آیین سیزدهبهدر – آیین چهارشنبهسوری – قالیبافی – نمایش روحوضی – نمایش سیاهبازی – تختهنرد – بازی یهقُل دو قُل – بازی هفتسنگ – عمو نوروز – حاجی فیروز – ننه سرما – کشتی چوخه و …
میراث ناملموسی که شایستگی ثبت جهانی دارد از نگاه مخاطبان اینستاگرام امرداد:
بادگیرهای یزد – چهارشنبهسوری – سیزدهبدر – آیین کوچروی سنگسری که با ایلات و عشایر دیگر تفاوت دارد، همچنین قوانین مالداری سنگسری که از زیباترین قوانین در تعاون و همکاری هست – غذاهای سنتی و آیینی به ویژه «آرشۂ » سنگسری که یادگار افروشک پارتی و روزگاران کهن است – رقصهای آیینی اقوام ایرانی – پخت کوفته تبریزی – دوغ – تهدیگ -ترشیهای ایرانی – هنر نگارگری گل و مرغ – کرسی – معماری ایرانی – کاشی و آجر لعابی – ساز تنبور – فرش دستبافت و پتهدوزی کرمان – گلیم بافی – شال اندازی – تکمچی یا عروسکگردانی آذربایجان – پوشش اقوام – رقص لری – سوزندوزی سیستان بلوچستان -قلمزنی اصفهان – خاتم کاری – ترمه بافی – موسیقی فولکلور بختیاری – فرش ایران – تار -زورخانه - نان لواش ایران – شیوهی تهیه و پخت کَئی پِلا شکرسیاه – آش ترش – آش گزنه –
سوگ سیاوش – خاتمکاری شیراز – ملیله زنجان -گبه و گلیم قشقایی – آشپزی ایرانی – هنر ساختن و نواختن سنتور – قلم (نی) دزفولی – کوچ ایل بختیاری – لاک تراشی مازندران – چادرشببافی آلاشت – تِلم زنی و کوچ گالشیهای مازندران – مهارت ساخت و هنر نگارگری ساقنفار/سقاتلار – آیینهای گاهشماری بیستوشش عَیده ماه و تیرماسیزده شو، آیین پهلوانی کشتی لوچو – زیارت حاجی شیخ موسی و آغا مار – شیوهی تهیه و پخت نازخاتون و شامی بابُلی – مهارت و ردیف آوازخوانی امیریخوانی و کتولی – جشن ورفچال – خوسدوزی هرمزگان و جنوب فارس – کهن شهر مهرگانکده ( دره شهر یا داراشهر) – ترخینه – روغن کرمانشاهی – هفت سنگ – خوراکهای بومی هر شهر، گیوه و موج کرمانشاه – قالی ابریشم قم، حنابندان – بله بران – پاتختی – سفال شهرضا(قمشه سابق) – بخشیهای کرمانج خراسان شمالی و ….
در بخش دیدگاهها، پیشنهاد خود را برای ثبت میراث معنوی ایران، با ما در میان بگذارید …
