در میان سازه‌های بازمانده از روزگار ساسانیان، «چهارتاقی نیاسر» جایگاهی برجسته دارد. دستِ‌کم از این سازه‌ی باشکوه درمی‌یابیم که ساخت گنبد در مهرازی ایران، به دوران کهن ساسانی بازمی‌گردد و ساختن سرتاق‌ها نیز از هنر و توانایی‌های مهرازان آن دوره‌ی تاریخی بوده است.
نیاسر، شهری در مرکز ایران است. از بخش‌های شهرستان کاشان، در استان اصفهان، شناخته می‌شود و نشانه‌های کهنی از تاریخی گران‌بها را هنوز هم در دل خود نهفته است. زیست‌بوم نیاسر نیز یادکردنی است. آبشار آن گستره، بسیار دیدنی است و درختان کهن‌سالش تماشایی. کاخ صفوی نیاسر نشانه‌ای دیگر از رد پای تاریخ در آن دیار دیرینه است. این کاخ و تالار، بر روی آتشکده‌ای باستانی ساخته شده است.
نزدیک به 20 کیلومتر دورتر از باختر شهر کاشان، چهارتاقی نیاسر نمایان است؛ درست در نزدیکی چشمه‌ای خروشان به نام اسکندریه. از این‌رو، آن بخش از نیاسر جایی دل‌خواه برای گردشگران است تا هم از زیست‌بومی پذیرنده برخوردار شوند و هم از دیدن سازه‌ای کهن پی به ارزش‌های میراثی نیاسر ببرند.
اینکه چهارتاقی نیاسر بازمانده از چه دوره‌ای است؟ اندکی دوگانگی در دیدگاه پژوهندگان پدید آورده است. برخی آن را سازه‌ای بناشده در سال‌های پایانی شاهنشاهی اشکانیان می‌دانند و برخی آن را ساخته‌شده در آغازین سال‌های فرمانروایی ساسانیان. اما دیدگاه پذیرفته‌تر آن است که چهارتاقی آیینی نیاسر را سازه‌ای ساسانی بدانیم.
سازه‌ی نیاسر ذوزنقه‌ای شکل است و هر ضلع آن 12 متری است. برای ساخت آن از همان ساخت‌مایه‌ها‌‌یی (:مصالحی) استفاده شده است که در پهنه‌ی پیرامون آن دیده می‌شود؛ یعنی سنگ‌های آهنی رسوبی تراشیده‌شده و گچ. اما چون در گذشته‌ها در رودخانه‌ای که اکنون اسکندریه نام‌گذاری شده، نِی می‌رویید، به شیوه‌ای هوشمندانه از نی‌ها آن پیرامون نیز در ساخت چهارتاقی بهره بُرده شده است. به همین سبب است که گمان بر این می‌رود که سازنده و مهراز چهارتاقی نیاسر، بومی آنجا بوده و با شیوه‌ی مهرازی‌ای که سازگار با آن اقلیم است، به‌درستی آشنایی داشته است. این را از آنجا بهتر درمی‌یابیم که در ساخت این سازه از چوب استفاده نشده است؛ بدان سبب که در گستره‌ی چهارتاقی چوب در دسترس نبوده است. معماری (:مهراز) سازه به جای چوب، از نی‌های رودخانه استفاده کرده و سازه‌ای برپا ساخته که هنوز هم استوار است. از سوی دیگر، مهراز (یا مهرازان) چهارتاقی نیاسر چنان شیوه‌ای در ساخت این سازه به‌کار بُرده و در این کار دست به نوآوری‌هایی زده‌اند که این کهن‌سازه را در میان همه‌ی سازه‌های همانند خود، برجسته و ممتاز کرده است. اکنون نیز هنگام برشمردن سازه‌ها و سازه‌های دوره‌ی ساسانی، از چهارتاقی نیاسر به عنوان نمونه‌ای شاخص، همواره یاد می‌شود.
یک نکته‌ی دیگر درباره‌ی چهارتاقی نیاسر، کاربرد تقویمی آن است. آگاهان می‌گویند که درجه‌ی خطای محاسبه‌ی تقویمی که به کمک این سازه انجام می‌شده، خطای بسیار ناچیزی داشته است. این کار به کمک پرتوهای خورشید که بر چهارتاقی می‌تابیده، به دست می‌آمده است. برهمین پایه است که ستاره‌شناسان و دل‌بستگان به نجوم، هر ساله آیین برآمدن خورشید را در کنار این چهارتاقی برگزار می‌کنند و بهترین و کارآمدترین رصدها را انجام می‌دهند.
چهارتاقی نیاسر، سازه‌ای یگانه (:منفرد) است. به این معنا که در پیرامون آن سازه و سازه‌ی دیگری ساخته نشده است. تاق‌های آن را بدون قالبِ پیش‌ساخته، برآورده‌اند و در ساخت گنبد آن باریک‌بینی‌های درخور توجهی به‌کار بُرده‌اند. آنچه استادان و پژوهندگان مهرازی از آن با نام «تناسب در اجزا» یاد می‌کنند، در این سازه سراسر و در نهایت زیبایی دیده می‌شود و شاهکاری از هنر مهرازی ایران شکل داده است.
سازه‌ی یادمانی و آیینی نیاسر، در آبان‌ماه 1317 خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است، اما افسوس که برخی از ما ارزش و جایگاه یادمان‌های کهن تاریخی و ملی‌مان را نمی‌دانیم و دست به کارهای ویرانگری می‌زنیم که پیامدی جز دریغ و افسوس ندارد. در آبان 1399 (در هشتادودومین سالی که ارزش‌های مهرازی و تمدنی چهارتاقی نیاسر را شناختیم و آن را ثبت ملی کردیم) کسانی با افشانه‌ی رنگ روی پایه‌های چهارتاقی دیوارنویسی کردند و شکل‌های بی‌معنی‌ای کشیدند (گزارش 8 آبان 1399 خبرگزاری ایرنا). این کار واکنش دوستداران میراث تاریخی ایران را در پی داشت و مسوولان نیز پیگیر حقوقی آن شدند. این در حالی بود که در سال 1394، نزدیک به 250 میلیون ریال برای باززنده‌سازی چهارتاقی نیاسر هزینه شده بود (گزارش ایرنا).
در امردادماه امسال نیز گروهی بدون هماهنگی با اداره‌ی میراث فرهنگی کاشان، دست به پهناورسازی (:تعریض) جاده‌ی کنار چهارتاقی که در حریم این سازه قرار دارد، زدند (گزارش 11 امرداد 1401 خبرگزاری‌ها). البته جلو کار آن‌ها گرفته شد. اما چنان رفتار نسنجیده‌ی نشان می‌داد که سازه‌های کهن و تاریخی ما با چه خطرهایی روبه‌رو هستند و نگاهبانی از آن‌ها نیاز به دقت و مسوولیت‌پذیری بسیار بیش‌تری دارد.
*یاری‌نامه؛ تارنماهای: ویکی‌پدیا؛ بنیاد فرهنگ کاشان؛ ایرنا.
