تالاب‌های تهران، سدی در برابر ریزگردها

تالاب‌هایی که در استان تهران دیده می‌شوند هیچ‌کدام در شمار تالاب‌های بین‌المللی نیستند. با این همه، ارزش آن‌ها برای نگاهبانی زیست‌بوم این استان بسیار زیاد است. بدان‌گونه که سدی برای نگاهبانی تهران از ریزش گرد و غبار و ریزگردها به‌شمار می‌روند.

بخش بزرگی از تالاب‌های تهران در بخش جنوبی هستند و از رودخانه‌های کرج و جاجرود سرچشمه می‌گیرند. گستره‌ی آن‌ها نزدیک به 27 هزار هکتار است. خشکسالی‌های پی در پی، تالاب‌های این بخش از کشور را با خطرهای پرشمار رودررو ساخت. هر چند بارندگی‌های امسال، تالاب‌های تهران را از نابودی رهایی بخشید اما در آن سال‌های خشکسالی و افت سفره‌های زیرزمینی، بیش از 90 درصد تالاب‌های غرب تهران و جنوب دشت قزوین تا آستانه‌ی خشک شدن پیش رفتند و به کانونی برای گردوغبارهای تهران تبدیل شدند. زه‌کشی‌های نسنجیده نیز در ویرانی تالاب‌ها اثر بسیار داشت. بیرون‌شد فاضلاب‌های شهری و پساب و پسماندها نیز ویرانی‌های دیگری پدید آورد. این مایه از خشکی بر روی زیست پرندگان تالاب‌ها نیز تاثیرگذار بود. برای نمونه، در سال 1396 شمار پرندگان تالاب‌های استان تهران، در هفت سایت پرنده‌نگری آن، کاهش چشمگیری داشت.
بندعلی‌خان، عشق آباد و قنبرآباد سه تالاب بیشتر شناخته شده‌ی استان تهران است.

تالاب بندعلیخان

تالاب بندعلیخان؛ یکی از ارزشمند‌ترین اکوسیستم‌های شهرستان ورامین است. بخشی از این تالاب آب شیرین که در 35 کیلومتری شهرستان ورامین جای گرفته است، در گستره‌ی استان قم جای دارد و به دریاچه‌ی نمک پیوند می‌خورد. از این‌رو، پهنه‌ای است که میان کویر و شهر تهران جدایی می‌اندازد. گستره‌ی تالاب بند علیخان به 23 هزار هکتار می‌رسد اما در سال‌های پُرباران تنها 5000  هکتار آن لبریز از آب خواهد شد. در فصل‌های گرم، باتلاقی یا به‌تمامی خشک می‌شود.
یکی از ویژگی‌های مهم تالاب بندعلیخان تصفیه‌ی خود به خودی آب آن به‌سبب وجود نی‌زارهای پیرامون تالاب است. از ویژگی‌های دیگر تالاب بندعلیخان آن است که آلاینده‌ها با گذر از تالاب و رسیدن به بخش پایانی آن، به‌میزان درخور توجهی کاهش می‌یابند. این تالاب نقش بسیار ارزشمندی در تغذیه‌ی مرتع‌های جنوب دشت ورامین دارد.
تالاب بندعلیخان به‌سبب خشکسالی‌های پی در پی، شش سال خشک بود. افزون بر اینکه بسته شدن سد ماملو و برداشت بی‌رویه کشاورزان شهرری و ورامین از آب‌هایی که به درون تالاب می‌ریخت، در خشکی این پهنه نقش فراوان داشت. اما به‌سبب بارندگی‌های امسال، نزدیک به شش هزار هکتار از تالاب بندعلی‌خان دوباره آبگیری شد. گفتنی است که منبع اصلی آب تالاب بندعلیخان رودخانه‌ی شور است.
این تالاب هر ساله پذیرای هزاران پرنده‌ی کوچ‌رو است که از کشورهای شمالی ایران راهی تالاب بندعلیخان می‌شوند. پرندگانی مانند: اردک، غاز، پاسرخ، خوتکا و آبچیک در این تالاب دیده می‌شوند. شمار پرنده‌های تالاب بندعلیخان نزدیک به صد گونه است. شش درصد این پرندگان در خطر نابودی قرار دارند. افزون‌بر آن، تالاب یاد شده یکی از ارزشمندترین زیستگاه‌های حیات‌وحش در استان تهران است.
برداشت بی‌رویه‌ی آب برای کارهای کشاورزی و دامداری، تالاب را با آسیب‌های نگران کننده‌ای روبه‌رو ساخته است. از همه آسیب زننده‌تر درون‌شد فاضلاب‌های صنعتی کارخانه‌ها به درون تالاب است. کارشناسان می‌گویند که اگر این تالاب خشک شود بحران ریزگردها گستره‌ی ورامین و تهران را فراخواهد گرفت. افزایش دمای شب و روز در تهران و حرکت به سوی بیابانی شدن آن، پیامدهای خشک‌شدن تالاب بندعلیخان ورامین خواهد بود.
گفتنی است که نام تالاب از بند خاکی ساخته شده در صد سال پیش به دست مرد مالداری به نام «علی‌خان» گرفت شده است. علی‌خان برای آبیاری زمین‌های کشاورزی خود در کشتزارهای پایین‌دست، بند خاکی را ساخته بود.

تالاب عشق‌آباد

تالاب عشق‌آباد؛ در 25 کیلومتری مرکز شهرستان ری (در بخش قلعه‌نو) و در دو کیلومتری روستایی به نام عشق‌آباد جای دارد. این تالاب در گذشته به‌سبب نزدیکی به آتشکده‌ی شهر ری به نام «تالاب بهرام گور» شناخته می‌شد و پس آن به نام «تالاب قاسمیه» نامبُردار بود.
تالاب عشق‌آباد در میان دشتی کم‌آب پدید آمده است و پهنه‌ای ساختگی (:مصنوعی) به‌شمار می‌رود. این تالاب در سال 1354 برای بهره‌برداری از آب‌های سطحی ساخته شده است. تالاب یاد شده چهارگوش است و پهنایی نزدیک به 700 متر مربع دارد. افزون‌بر اینکه دربردارنده‌ی هفت حوضچه‌ی پرورش ماهی است. تالاب عشق‌آباد که به شیوه‌ی خصوصی اداره می‌شود، جایی برای پرورش ماهی است. از این‌رو، بهره‌وری اقتصادی آن بیش از گردشگری است.
با آنکه تالاب عشق‌آباد نزدیک به راه‌آهن و جاده است، جایی ارزشمند برای پرنده‌نگری است. در این تالاب بیش از 150 پرنده شناسایی شده است. پرندگان کمیابی مانند: قرقی، حواصیل، پرستوی دریایی، چکاوک، چلچله، مرغابی و اردک در این تالاب زندگی می‌کنند. اما بیشتر پرندگان تالاب از راسته‌ی گنجشک‌سانان هستند. از این‌رو، تالاب عشق‌آباد یکی از جاهای بسیار دیدنی برای پرنده‌نگری در پیرامون شهر تهران است.
گیاهان پیرامون تالاب فراوان‌اند. همانند: قیچ، اسفند، جگن، چمن‌شور ساحلی، خارشتر، درمنه و گندمک، اما پوشش بیشتر تالاب عشق‌آباد، نی‌زاری است.
از دوزیستان تالاب به‌گونه‌ای از قورباغه به نام قورباغه‌ی باتلاقی می‌توان اشاره کرد. از خزندگان نیز لاک‌پشت، مار چلیبر، گرزه‌مار و سوسمار نام‌بردنی است. روباه، شغال، خرگوش و گونه‌هایی از جوندگان نیز در این تالاب بسر می‌برند.
درون‌شد فاضلاب‌های شهری به تالاب عشق‌آباد آسیب زده است. همچنین پرورش فراوان ماهی در تالاب و درون‌شد سم‌های کشاورزی، تالاب را در آستانه‌ی باتلاقی‌شدن قرار داده است.

تالاب قنبرآباد

تالاب قنبرآباد؛ این تالاب با گستره‌ای صد هکتاری در بخش حسن‌آباد فشافویه جای دارد. تالاب قنبرآباد ساختگی است و سایت پرنده‌نگری ارزشمندی دارد. پرندگانی مانند: کلاغ ابلق، دُم‌جنبانک، سار، کبوتر چاهی، تلیله، حواصیل، عقاب استپی، باقرقره، چکاوک و شماری دیگر در تالاب قنبرآباد دیده می‌شوند.