کوسهبرنشین یکی از کهنترین جشنهای ایرانی است که همزمان با نوروز و آمدن بهار سرسبز، در روزگار باستانی ایران برگزار میشد. این جشن و آیین اکنون در کردستان به نام «کوسهوهوی» ماندگار شده است و ریشههایی دارد که با آیین مهرپرستی (میتراییسم) گره میخورد، اما فصل انجام آن در زمستان است.
کوسهوهوی آیینی ویژهی چوپانان (شوانان، در زبان کُردی) است. در چلهی سرد زمستانی است که کردستانیها خود را پایبند به انجام این آیین میبینند. گاه نیز در جشن عروسی انجامش میدهند تا جشن بوکان (:عروسان) زیبایی و دلخواهی بیش از بیشی بگیرد. اما این آیین چگونه است؟
در گذشتهها چوپانان گلههای روستا را در فصل گرم سال به چرا میبُردند و از آنها نگهداری میکردند. چوپانی کار و پیشهای برای نیمفصل سال بود و آنان در نیمهی دیگر سال بیکار میماندند. روستاییان برای بیروزی نماندن چوپانان راهی یافته بودند؛ بدینگونه که هر خانوار در زمستان دستمزدی به اندازهی توانش به چوپانان روستا میداد تا آنان تهیدست نمانند. این دستمزد در آیین کوسهوهوی به آنان داده میشد. دستمزدها به شکل دادن خواروبار بود؛ مانند: ریزهی بلغور، شلغم، ترخینه (دوینه)، قورمه، روغن (رون)، نفت و مانند اینها. هر روستا به نسبت دامهایش، چوپانانی داشت. این خواروبارها میان آنها پخش میشد. به هر چوپان نیز «کوسه» میگفتند. اینکه چرا این نام را به او میدادند؟ نیاز به توضیح بیشتری دارد.
در آیین کوسهبرنشین، مرد کمریشی را سوار بر چارپایی میکردند و او بود که نقش نخست آیین را انجام میداد. به همین سبب چنین جشنی را کوسهبرنشین مینامیدند. در کردستان، چوپانان در این آیین لباسی گشاد و نادرخور (:نامتناسب) میپوشند تا پیکری ترسناک (شاید همانند کوسهماهی) پیدا کنند و شاخ بُزی بر سر میگذارند و با پشم گوسفند، ریش و سبیل برای خود درست میکنند! حتا چهرهی خود را با زغال سیاه میسازند و چماقی در دست میگیرند که در زبان کُردی به آن میکوت میگویند. آنها با چنین پیکر ترسناکی پیشکش روستاییان را درون کیسههایی که به همراه دارند، میریزند. روستاییان نیز ترانهای میخوانند؛ بدینگونه: «کوسه هاتهوه له دورهوه/ بهریشی زهرد و سورهوه/ کوسه قهزات له گیانم/ امسال فره بی نانم» که معنای آن چنین است: «کوسه از دور آمد/ ریشی زرد و سُرخ دارد/ درد تو به جانم کوسه!/ امسال روزی من بسیار است»! در این زمان است که کوسهوهوی تارهایی از ریش ساختگیاش را به نشانهی پُرروزی شدن صاحبخانه، به در وردوی خانه آویزان میکند. همهی این آیین با ترانهخوانی و شادی و دستافشانی همراه است و فضایی بسیار دلانگیز میسازد.
از کارهای که به شادی بیشتر این جشن میافزود، شوخی و دستبهسر کردن کوسهوهوی است. بدینگونه که اهالی روستا لباس گشاد و خندهدار او را میکِشند و او را با دست، به آرامی به اینسو و آنسو پرتاب میکنند؛ یا یکی از کوسهوهویها را که جامهی زنانهای پوشیده است، میدزدند و به دیگر کوسهوهویهای همراهش میگویند تا پول ندهی او را آزاد نمیکنیم. کوسه هم برای آن که پولی پرداخت نکند، خود را به مُردن میزند تا روستاییان دست از سر او بردارند و زنِ دزدیدهشده را آزاد کنند! همهی این رفتارها سبب سُرور و شادی روستاییان و گذران روزی خوش و بهیادماندنی میشود.
آیین کوسهوهوه کردستان در تیرماه 1397 خورشیدی در فهرست میراث ناملموس ایران ثبت شده است.
*یارینامه: گزارش خبرگزاری ایسنا و تارنمای همشهریآنلاین.
دیگر آیینهای ایرانی را در پست زیر دنبال کنید: