در درازنای تاریخ ایران بزرگ و در قلمرو پهناور ایران‌شهر که از کرانه‌های رود فُرات تا آن سوی سیردریا (سیحون) و دیار کاشغر و خُتَن و یارکند گستردگی داشت، دودمان‌ها و خاندان‌های بسیاری فرمانروایی کرده‌اند. شماری از این خاندان‌ها بنا به انگیزه‌هایی چون گستردگی قلمرو و دیرپایی فرمانروایی، مانند هخامنشیان، اشکانیان، ساسانیان، سلجوقیان، ایلخانان و صفویان، در یادها مانده‌اند و کمابیش بیشینه‌ی ایرانیان، نام و خاطره‌ای از آنان، هرچند نادرست، در یاد دارند. اما برخی از دودمان‌ها که شمارشان کم نیست، از یادها رفته‌اند و سرگذشت و پیشینه‌ی آنان را بایستی در برگه‌های نوشتارهای تاریخی جست‌وجو کرد. دودمان اَفراسیابیان ترکستان و فَرارود که در زمانه خودشان، با نام «خانیان» هم شناخته می‌شدند و بعدها با نوآوری و نام‌گذاری نوین خاورشناسان، به «قَراخانیان» و «ایلک‌خانیان» هم نامبردار گشتند، از همین دودمان‌های فراموش‌شده هستند.
در این نوشتار تلاش شده است تا دورنمایی کوتاه از سرگذشت خاندان اَفراسیابیان ترکستان و فَرارود ارائه شود؛ اما پیش از پرداختن به سخن، بایستی به این نکته اشاره کرد که از دیدگاه نگارنده، همۀ دودمان‌هایی که روزگاری در گوشه و کنار ایران فرمانروایی کرده‌اند، با هر تبار و خاستگاهی، «فرمان‌روایان ایران» بوده‌اند و هیچ‌گاه سلجوقیان و افراسیابیان/قراخانیان تُرک‌تبار و ایلخانان و جلایریان تاتار، خود را سَوای دارندگان اورنگ ایران ندیده‌اند. با این دیدگاه، دیگر نمی‌توان معیارهایی چون خون و تبار را برای تاریخ ایران که پیوستگی شگفت‌آوری دارد، پذیرفتی دانست.
دودمان ترک‌تبار اَفراسیابیان که از آن در نوشتارهای کهن با نام‌های گوناگونی چون «آل خاقان»، «خانیان/خانیه» و «آل افراسیاب» یاد شده و خاورشناسان نیز با بهره‌گیری از برخی فرنام‌های نگاشته‌شده در مسکوکات و نوشتارها، نام‌هایی چون «قراخانیان» و «ایلک‌خانیان» را به این دودمان داده‌اند، از خاندان‌های کهنی است که از سده‌ی چهارم تا نخستین سال‌های سده‌ی هفتم مهی، نخست بر ترکستان (در کرانه‌ی خاوری سیردریا) و سپس فرارود (ماوراءالنهر) و گاهی بر بخش‌هایی از خراسان حکومت می‌کرد. درباره‌ی خاستگاه و وابستگی اَفراسیابیان به تیره‌ای از تیره‌های تُرکان، دیدگاه‌های گوناگون و دوگانه‌ای وجود دارد. برخی از نویسندگان از دیرباز، اَفراسیابیان را از تیره تُرکان قَرلُق (قارلوق یا خَرلُخ) دانسته‌اند …
آنچه در بالا آمده است بخشی از نوشتاری‌ست با عنوان «افراسیابیان، فرمانروایانِ ترکستان و فَرارود»، به قلم جمال پیره‌مرد که در تازه‌ترین شماره‌ی امرداد چاپ شده است.
متن کامل این نوشتار را در رویه‌ی ششم (تاریخ و باستان‌شناسی) امرداد 472 بخوانید.
«امرداد» شماره‌ی 472 از دوشنبه، 9 امردادماه 1402 خورشیدی، در روزنامه‌فروشی‌ها و نمایندگی‌های امرداد در دسترس خوانندگان قرار گرفت.
خوانندگان می‌توانند برای دسترسی به هفته‌نامه‌ی امرداد افزون‌بر نمایندگی‌ها و روزنامه‌فروشی‌ها از راه‌های زیر نیز بهره ببرند.
فروش اینترنتی فایل پی‌دی‌اف شماره‌ی 472 هفته‌نامه امرداد
فروش اینترنتی نسخه‌ی چاپی شماره‌ی 472 امرداد
اشتراک ایمیلی هفته‌نامه‌ی امرداد
