کاروانسرا تنها جایی برای باشندگی مسافران و ماندن زودگذر کاروانیان نبود؛ سرایی برای برخورد فرهنگ‌ها و اندیشه‌ها نیز شناخته می‌شد. از این‌رو، کاروانسرا در تاریخ اجتماعی ایران ارزش بسیار و نقش‌آفرینی دارد. نگاهبانی این سازه‌های دیرینه، نگه‌داری از بخشی از حافظه‌ی تاریخی و هویتی ماست. افزون بر این که در بررسی سازوکار این سازه‌ها، با بخشی از مردم‌شناسی ایرانیان در سده‌های گذشته آشنا می‌شویم. یک نمونه از چنین سازه‌هایی در جایی ساخته شده است که بوشهر و فارس (دو گستره‌ی مهم بازرگانی و فرهنگی) را به هم پیوند می‌داد. آنجا را «کاروانسرای مشیرالملک» می‌نامند.
در سال‌های پایانی پادشاهی قاجاریه، والی بوشهر کسی به نام ابوالحسن‌خان مشیرالملک بود. او از یکی از مهرازان برجسته‌ی آن زمان، به نام استاد محمدرحیم شیرازی، خواست که در برازجان و در راهی که بوشهر را به فارس می‌رساند، کاروانسرایی برای بازرگانان و مردم بسازد. در این کار نیز چهل هزارتومان هزینه کرد. استاد محمدرحیم شیرازی پیش‌تر کاروانسرای دالکی و پُل مشیر را در بوشهر ساخته بود در کار مهرازی، کاردان و تجربه‌دار بود. مهرازی‌ای که او در ساخت کاروانسرای مشیرالملک به‌کار گرفت، همانند با شیوه‌های مهرازان زندیه بود. از این دید نیز طرح او درخور نگرش و ارزش است. ساخت پُل نیز برای آن بود که راه بوشهر به فارس برای کاروانیان آسان‌تر پیموده شود و دسترسی به کاروانسرا را نیز شدنی‌تر بسازد. کاروانسرای تاریخی مشیرالملک اکنون در بخش خاوری میدان مرکزی شهر برازجان دیده می‌شود. برازجان بزرگ‌ترین شهر استان بوشهر است که در 65 کیلومتری شمال خاوری بندر بوشهر و بر سر راه بازرگانی بوشهر، کازرون، شیراز دیده می‌شود.
ویژگی کاروانسرای مشیرالملک برازجان
کاروانسرای برازجان هفت‌هزارمتر مربع پهنه‌وری دارد. در این میان، حیاط مرکزی آن 1800 متر مربع است. گرداگرد سازه‌ی درونی آن اتاقک‌ها ساخته شده‌اند و در هر گوشه‌ی کاروانسرا برجی به بلندای 13 متر دیده می‌شود. شترخوان و اصطبل چارپایان نیز در پشت اتاق‌هاست. خودِ سازه را از سنگ و ساروج درست کرده‌اند و تنها کاروانسرایی در ایران است که همه‌ی نمای آن سنگی است. حتا بام کاروانسرا نیز با سنگ‌های پهن پوشیده شده است. در ِ ورودی کاروانسرا نیز درخور نگرش است؛ دری که یکسره از چوب ساخته شده است و بسیار بزرگ است. شاه‌نشین کاروانسرا در اشکوب دوم جای دارد و تراسی روبه‌روی آن طراحی و ساخته‌اند که جلوه‌ای دیدنی‌تر به بخش شاه‌نشین کاروانسرا بخشیده است. از راه‌پله‌هایی که در دوسوی شاه‌نشین جای دارد، می‌توان به بخش‌های دیگر کاروانسرا دسترسی یافت. درباره‌ی اتاقک‌ها (حجره‌های) کاروانسرا این را نیز بیافزاییم که شمار آن‌ها 68 اتاقک بوده است؛ هرچند در باززنده‌سازی‌ها و دگرگونی‌های کاربری، از شمار اتاقک‌ها کاسته‌اند.
در سال 1300 خورشیدی، ارتش برای فرمانبر (مطیع) کردن والیان سرکش بوشهر، به این شهر وارد شد. از آن زمان به این‌سو، کاروانسرای مشیرالملک جایی برای استقرار نظامیان شد. در سال 1335 خورشیدی، کاروانسرا را در اختیار شهربانی بوشهر گذاشتند و از آن به نام «دژ برازجان» یاد کردند. این وضعیت ادامه داشت تا آنکه در سال 1377 کاروانسرای باارزش و تاریخی مشیرالملک در اختیار اداره‌ی میراث فرهنگی استان بوشهر قرار گرفت و باززنده‌سازی‌هایی در آن انجام دادند و کاربری‌ای فرهنگی یافت.
زمانی که ارزیابان سازمان جهانی یونسکو در سال 1400 به ایران آمدند، کاروانسرای بوشهر را به‌سبب ویژگی‌های مهرازی و تاریخی زیبای آن، در فهرست ثبت جهانی قرار دادند (خبرگزاری ایرنا- 26 مهر 1400). امید می‌رود با پیگیری‌ها، کار ثبت جهانی کاروانسرای مشیرالملک به انجام برسد و بدین‌گونه نگاهبانی افزون‌تری از آن بشود.
این نیز برشمردنی است که در 20 کیلومتری کاروانسرای مشیرالملک، کاروانسرای تاریخی دیگری به نام «دالکی» در سال‌های پایانی فرمانروایی قاجاریه ساخته شده است که باید جداگانه از آن یاد کرد.
*یاری‌نامه: تارنمای اداره میراث فرهنگی بوشهر؛ ایرنا؛ همشهری‌آنلاین.
با دیگر کاروانسراهای تاریخی ایران آشنا شوید:
