امروزه راه و رسم سفر دگرگون شده است و دیگر از کاروان شترها و چارپایانی که راه‌های دور و نزدیک را با مسافران می‌پیمودند تا کالاهای بازرگانی و تجاری را از این‌سو به آن‌سو ببرند؛ یا برای سفر و رفتن از شهری به شهر دیگر سوار بر اسب‌ها و کجاوه‌ها بشوند، خبری نیست. زندگی نو و مدرن کنونی راه‌های بسیار آسانی برای جابه‌جایی یافته است. از این‌رو کاروانسراهایی که در گذشته‌ها ساخته می‌شدند تا اتراق‌گاه مسافران باشد، به‌تمامی کاربری خود را از دست داده‌اند و ارزش آن‌ها در میراث‌فرهنگی‌شان است. به‌ویژه آن که سازه‌های کاروانسرایی ایران از دید زیبایی و مهرازی، بسیار ارزنده هستند و باید در باززنده‌سازی و نگه‌داری‌شان بسیار کوشید.
کاروانسرا از دید واژه‌شناسی به معنی «سرا یا خانه‌ی کاروان» است. بیش‌تر کاروانسراها در بیرون شهرها و در میانه‌ی راه‌ها ساخته می‌شدند. آن‌ها اتاقک‌های (حجره‌های) فراوان دارند که جایی برای استراحت مسافران بود. حیاط بزرگ کاروانسرا و کاریز (قنات) یا آب‌انباری که آب آشامیدنی کاروان‌روها و مسافران را برآورده می‌کرد، از دیگر پیوستگی‌های این گونه سازه‌ها بود. اصطبل یا آخور چارپایان در پشت اتاقک‌ها ساخته می‌شد. انبار و باره‌بند نیز درون حیاط بود. گاه برای امنیت‌بخشیدن به کاروانسرا، به‌ویژه آن‌هایی که بسیار دور از شهرها بودند، برج‌های نگاهبانی در چهارسوی آن‌ها می‌ساختند و سربازانی را در آن برج‌ها به نگاهبانی می‌گماشتند.
شاید چندان باریک‌بینانه نتوانیم تاریخ ساخت نخستین کاروانسرا را در ایران بیابیم. اسناد تاریخی برای این شناخت آن اندازه نیست که تاریخی دقیق به‌دست داده شود. اما نشانه‌هایی در دست است که ما را بی‌گمان می‌سازد که نخستین کاروانسراهای ایران در جاده‌های شاهی روزگار هخامنشیان ساخته شده بودند. در دوره‌ی اشکانیان نیز چاپارخانه‌هایی از خشت و آجر برمی‌آوردند که اتاق‌هایی برای باشندگان داشت. در زمان شاهنشاهی ساسانیان، سازه‌های کاروانسرایی بسیاری ساخته شد. دو نمونه از آن کاروانسراهای ساسانی به‌جا مانده یکی «رباط انوشیروانی» است که در میانه‌ی دو شهر ری و دامغان ساخته شده است و دیگری «کاروانسرای آهوان» در نزدیکی سمنان.
در روزگار پادشاهی دولت‌های سامانی، غزنوی، آل بویه (در سده‌های چهارم و پنجم مهی تاریخ میانی ایران) ساخت کاروانسرا ادامه یافت. سلجوقیان نیز در سده‌ی ششم این سازه‌ها را به‌فراوانی ساختند و فضاهایی (مانند مسجد) به کاروانسراها افزودند. با آن که در دوره‌ی ایلخانان مغول و تیموریان، ایران دوران ناامنی را پشت سر گذاشت اما در ساخت کاروانسرا، کم‌وبیش، درنگی رُخ نداد و رباط‌ها و کاروانسراهای زیبایی با کاربری‌های فراوان ساخته شد.
دوران شکوه کاروانسراسازی در ایران در روزگار پادشاهی صفویان (957 تا 1135 مهی)، به‌ویژه در پادشاهی شاه‌عباس یکم بود. صفویان در ساخت کاروانسراهای بسیار پُرشمار دست به نوآوری زدند و در آراستن و زیبابرآوردن آن‌ها کوشش فراوان کردند. بیش‌تر کاروانسراهای بازمانده از دوران تاریخی ایران، وابسته (مربوط) به همان دوره‌ی صفوی است. گفته‌اند که شاه‌عباس یکم صفوی، 999 کاروانسرا ساخت! هر چند این سخن بزرگ‌نمایی است، اما نشان از توجه و دلبستگی این فرمانروا به ساخت کاروانسرا و آسان‌ساختن کارهای بازرگانی و رفت‌وآمد تجار از دیگر کشورها به ایران و از ایران به گوشه‌وکنار جهان آن روز دارد.
سنت کاروانسراسازی در دوره‌های تاریخی افشاریه، زندیه و به‌ویژه قاجاریه ادامه یافت. در سفرنامه‌هایی که اروپاییان درباره‌ی ایران آن روزگار نوشته‌اند، اشاره‌های فراوانی به کاروانسراهای ایران شده است و نشان می‌دهد که این سازه‌ها ارزش و اهمیت بسیاری در زندگی اجتماعی و اقتصادی ایرانیان داشته‌اند.
کاروانسراهای ایران چندگونه بودند: کاروانسراهای شاهی که همان‌گونه که از نام آن‌ها برمی‌آید به دستور شاهان و فرمانروایان ساخته می‌شدند؛ کاروانسراهای خصوصی که نیکوکاران در ساخت آن‌ها کوشش می‌کردند و از آن سود اقتصادی می‌بردند و نیز کاروانسراهای موقوفه‌ای که در کنار سازه‌های دینی ساخته می‌شد. همه‌ی این سازه‌های کاروانسرایی، ویژگی‌های کالبدی کم‌وبیش یکسانی داشتند و دربردارنده‌ی بخش‌هایی از این‌دست بودند: ورودی، هشتی، دالان ورود به حیاط، اتاق‌ها، اصطبل، آب‌انبار، برج‌های نگهبانی و چند فضای کاربری دیگر. این سازه‌ها نه‌تنها ارزش اقتصادی، بلکه سودمندی نظامی، فرهنگی و راهبردی (استراتژیکی) داشتند.
شمار کاروانسراهای تاریخی ایران فراوان است. برخی از نام‌آشناترین آن‌ها چنین‌اند: لاسجرد، ده‌نمک، میاندشت میامی (در سمنان)، مرنجاب، طبسی، سرایان، رباط شرف (در خراسان)، خانات (در تهران)، دیرگچین (در قم)، بیستون (در کرمانشاه)، مشیر، زین‌الدین (در یزد)، قصر بهرام (در گرمسار)، تی‌تی (در گیلان)، وکیل (در کرمان)، مشیرالملک (در بوشهر)، سعدالسلطنه (در قزوین)، رباط انوشیروانی (در دامغان) و نمونه‌های دیگر. در رشته‌نوشتارهای «کاروانسراهای تاریخی ایران» به شناخت کوتاهی از این سازه‌های زیبای کاروانسرایی می‌پردازیم تا با بخش دیگری از میراث فرهنگی و تاریخی ایران آشنا شویم.
*یاری‌نامه: کتاب «کاروانسرا در ایران»، نوشته‌ی سعید هادی‌زاده کاخکی (انتشارات دفتر پژوهش‌های فرهنگی، 1393)
1- لاسجرد؛ گذر پُرهیاهوی کاروان‌ها
2- خانات؛ نخستین کاروانسرای درون‌شهری پایتخت
3- کاروانسرای مرنجاب؛ همسایه با کویر
4- ده‌نمک؛ کاروانسرایی چهارگوش
5- دیرگچین؛ از آتشکده‌ای ساسانی تا کاروانسرایی تاریخی
6- بیستون؛ کاروانسرایی رو به دشتی سبز و آباد
7- تی‌تی؛ کاروانسرای شکوفه‌ها!
8- کاروانسرای شاه‌عباسی دامغان؛ سازه‌ای چهار ایوانی
9- کاروانسرای مشیرالملک؛ میراثی در آستانه‌ی ثبت جهانی
10- رباط طبسی؛ زیبایی در سادگی!
11- کاروانسراهای میاندشت میامی؛ سه‌گانه‌هایی تاریخی
12- کاروانسرای سعدالسلطنه؛ شاهکاری از سازه‌های تاریخی ایران
13-هم‌نشینی با آسمان در کاروانسرای زین‌الدین مهریز
14- رباط انوشیروانی؛ یادمانی از روزگار ساسانی
15- دالکی؛ نمایی نیمه‌ویران از کاروانسرایی تاریخی
16- انجیره‌‌ی سنگی؛ کهن‌ترین کاروانسرای یزد
17- رباط تاریخی قلعه‌خرگوشی؛ ساخته‌شده از سنگ‌های گرانیتی
18- سرچم؛ طرحی از کاروانسرایی ایلخانی
یک پاسخ
لطفا اشاره کنید که آیا کاروانسراها به بازار تبدیل شده یا خیر. مثل کاروانسرای وکیل در کرمان آیا همان بازار کرمان هست؟ و دیگر کاروانسراها آیا اکنون بازار میباشند یا خیر؟ سپاس.