رباط (یا کاروانسرایی) زیبا در یزد هست که یادگاری از یکی از دورههای تاریخی ایران است. تا چند سال پیش آنجا را که «رباط قلعهخرگوشی» نام داشت، بخشی از نُدوشن میدانستند، اما اکنون در بخشبندیهای نو، در شمار آثار تاریخی اردکان قلمداد میشود. این سازه در گذر زمان آسیبهای بسیاری دیده است.
کاروانسرای سنگی قلعهخرگوشی تا سالهای نخست دههی شصت خورشیدی بخشی از نُدوشن در استان یزد شناخته میشد. این سازه در جادهای ساخته شده است که در جنوب باختری اردکان است و راه پیوندی یزد و اصفهان بود. با شهر عقدا نیز 69 کیلومتر فاصله دارد. با این همه، در بخشبندیهای رسمی کشوری، این کاروانسرا از ندوشن جدا و بخشی از شهرستان اردکان شناخته شد. نُدوشنیها هنوز هم کاروانسرای خرگوشی را پارهای از سازههای تاریخی خود میدانند.
کاروانسرای قلعهخرگوشی را استاد مهرازیای طراحی و ساخته است که نُدوشنی بوده است. آن را در روزگار فرمانروایی صفویان برآوردند و در شمار کاروانسراهای پُرشماری جای میگیرد که شاهعباس یکم دستور ساخت آنها را داد. چنین گفتهاند که در راهی که پیشتر به آن اشاره کردیم و در نزدیکی نُدوشن، چشمهآبی بود و کاروانیانِ خسته از راه، در کنار آن میایستادند تا خستگی را از تَن خود و چارپایان دور کنند. شاهعباس به خواست بازرگانان، دستور داد در کنار همان چشمه کاروانسرایی بسازند. پس نقشهی آن را کشیدند و استادی مهراز را که آشنا با آن گستره بود، به ساخت آن گماردند. بدینگونه بود که یکی از کاروانسراهای زیبای یزد ساخت شد. بخشهایی از آن تاکنون دوام آورده است.
برای ساخت این سازه، از سنگهای آندزیت پورفیریک یا پورفیرییتک (آذرین بیرونی) بهره بردند که بهسادگی از کوههای پیرامون چشمه بهدست میآمد. در همان نزدیکی نیز کورهای آجرپزی بود و آجر مورد نیاز را از آنجا میآوردند. همهی اینها و کوشش پیگیرانهی استاد مهراز نُدوشنی، سازهای را شکل داد که بهراستی دیدنی است. برای آن که کاروانسرا بیشتر پایدار بماند، تا بلندای دو متر را از سنگ پی افکندند و بخش بالایی را آجرکاری کردند. برای آرایهی درونی سازه نیز از سنگهای کوه سفید ندوشن بهره بردند و چنان آنها را ماهرانه تراشیدند و هماندازه کردند که چشمگیر و چشمنواز باشد. آجرها مربعشکل است (بهویژه در پشت بام). افسوس که بخش بسیاری از این سازهی دلربا، اکنون کموبیش ویران شده است.
ویژگی کاروانسرای قلعهخرگوشی
این کاروانسرا (یا رباط)، مانند سازههای همانند خود اتاقهای چندگانهای دارد و ایوان و جایی برای نگاهداری چارپایان. سردر رباط را دو اشکوبهای ساختهاند. اشکوب بالاتر زیباتر است و شاهنشین سازه شناخته میشود. در میانهی کاروانسرا آبانباری ساختهاند که از سازههای بایسته (ضروری) چنین جاهایی بود.
کوششهایی نیز برای آراستن نمای کاروانسرا انجام شده است. برای نمونه، باید به خط سنگنوشتهی آن اشاره کرد که کار استاد نامدار خوشنویسی آن روزگار، علیرضا عباسی، بوده است. او استاد چیرهدست خوشنویسی ( بهویژه خط ثلث و نسخ) بود که شاهعباس یکم صفوی به او برنام «شاهنوازخان» داده بود. استاد رضا عباسی از اصفهان راهی نُدوشن شد تا سنگنوشتهی کاروانسرا را بنویسد. این سنگنبشته هشتمتر درازا و 60 سانتیمتر پهنا دارد و در بخش ورودی کاروانسرا جای داده شده و تاریخ 1023 مهی بر آن ثبت شده است. دو سنگ سیاهرنگ نیز در نمای کاروانسرای قلعهخرگوشی کار گذاشته بودند که شوربختانه یکی از آنها در سالهای گذشته دزدیده شد!
این کاروانسرای زیبا، با همهی آسیبهایی که دیده است، یادآور روزگاران شُکوه و رونق کاروانسراسازی در ایران است و اثری مهم در مهرازی کاروانسرایی ایران دانسته میشود. اکنون نیز جایی برای بازدید گردشگران و نیز رصدگاهی برای دلبستگان به ستارهشناسی است و دیدن شبهای پُرستارهی آن جا. افسوس که پایههای بازماندهی کاروانسرا و دیوارههای سنگی آن در حال فروریزی است!
*یارینامه: گزارش خبرگزاریهای ایرنا؛ ایسنا؛ تارنمای سیری در ایران و ویکیپدیا.
با دیگر کاروانسراهای تاریخی ایران آشنا شوید:
