بروجردیها به بازار تاریخی شهرشان «راسا» میگویند. راسا همان راسته است. راسته خط مستقیمی است که دکانهای بازار در دو سوی آن جای دارند. بازار بروجرد از این دید آکنده از دکان است و آشناترین بخش شهر برای خرید و فروش؛ جایی که روستاییان و عشایر نیز مانند مردمان شهرهای دور و نزدیک، همواره گذارشان به آنجا میافتد و نیازمندیهای روزانهی زندگی خود را از این بازار شلوغ، اما دیدنی، فراهم میکنند و یکی از سنتیترین بازارهای استان لرستان را شکل میدهند.
بافت تاریخی شهر زیبای بروجرد، 280 هکتار برآورد شده است. این بافت کهن، چهار محلهی اصلی دارد و بازار تاریخی شهر در دیرینهترین بخش این محلههای چهارگانه ساخته شده است. مسجد جامع بروجرد نیز که بیش از هزار سال از ساخت آن سپری شده، از دیگر سازههای کهن بروجرد است و در همین بافت تاریخی جای دارد.
بازار بروجرد را در زمان پادشاهی قاجارها و به دستور والی لرستان و خوزستان، شاهزاده حسامالسلطنه، ساختند. محمدتقیمیرزا حسامالسلطنه، فرزند هفتم فتحعلیشاه قاجار بود و در روزگار جوانی والی لرستان و خوزستان شد. او جایگاه فرمانروایی خود را در شهر بروجرد قرار داد و برای رونق اقتصادی بیشتر بخشیدن به شهر، دستور داد که بازاری بزرگ بسازند. این شاهزادهی قاجاری که خُلقوخویی شورشی و عصیانگر داشت، سرانجام پس از زندگیای پُرتبوتاب، در سالهای آغازین پادشاهی ناصرالدینشاه قاجار درگذشت.
با این همه، بازار بروجرد را یکسره نمیتوان از سازههای قاجاری دانست. نشانههای مهرازیای در این بازار هست که بازمانده از روزگار صفویه است. شاید والی لرستان بازار کهن شهر را طرحی نو و گسترش افزونتر داده باشد.
بخشهای گوناگون بازار بروجرد
هنوز که هنوز است بسیاری از پیشههای سنتی و دیرینه، در بازار بروجرد دیده میشوند و استادکاران و هنرمندان پُرشماری دست در ساخت و تولید کالاهایی دارند که در زمانهای گذشته بیشتر کاربرد داشتند؛ مانند: ساخت گیوه، ظرفهای مسی، پارچههای سنتی، تولید نخ و ریسمان. اینها بیشتر به کار عشایر و روستاییان میآید.
هر کدام از راستههای بازار بروجرد ویژهی پیشه و صِنفی است. بزرگترین راسته همان است که بروجردیها به آن (و همهی بازار) راسا میگویند. کفشفروشها و کفاشان و سازندگان گیوههای سنتی، در این بخش از بازار جای دارند. پشمفروشان و دیگر پیشهورانی که دادوستدشان بیشتر با عشایر و کوچروان است، از دیگر صنفهایی است که راستهی اصلی بازار بروجرد را شکلی سنتیتر دادهاند.
راسا بازار دارای بخشهایی مانند کاروانسرا و مسجد است. بسیاری از بخشهای کوچک آن نیز به نام هر پیشه آوازه دارد؛ مانند: بازارهای علافها (پیشهورانی که کاه و جو گندم میفروشند)، زرگرها، چلنگرها (پیشهورانی که ابزار آهنی میسازند)، حلبیسازها، بوریابافها، نجارها، بزازها (پارچهفروشان)، لحافدوزان، دباغها و نمونههای دیگری از پیشههای سنتی. انبارهای بزرگ و کوچک نیز بخش دیگری از بازار را شکل میدهند. به این مجموعه، حیاط بازار را هم باید افزود.
یکی از کالاهایی که از دیرباز در بازار تاریخی بروجرد به خواهندگان عرضه میشود، سماورهای ساخت این شهر است. بروجرد همواره به ساختن سماورهای هنرمندانه و کارا آوازه داشته است. سماورهای بازار بروجرد که به نام ورشویی شناخته میشوند، رهآورد روندگان به بازار شهر است. این ورشوها با باریکنگری و چیرهدستی ویژهای ساخته میشوند و خریداران بسیاری دارند.
از پیشهها و کالاهای بازار که بگذریم، یک ویژگی بازار بروجرد، کاروانسراهای هفتگانهی آن است. از کاروانسراهای کهن بازار بروجرد آنها که هنوز هم پابرجا هستند، چنیناند: کاروانسراهای سرای یوسفی، گلشن، نیکنژاد، قیصریه، حافظی و کاظمی. آنچه این کاروانسراها را ارزش بیشتر میبخشد زیبایی مهرازی آنهاست. در ساخت این سازهها باریکبینی و هنرورزی بسیاری بهکار رفته است تا همهکار برای آسودگی بازرگانان و تاجران شده باشد و انگیزهی آنان را در آوردن و بُردن کالا به بازار بروجرد بیشتر کند و بدینسان بر رونق اقتصاد و گردش مالی شهر افزوده شود.
این را هم اشاره کنیم که در کنار راستهی بازار بروجرد، سرایی از دوران قاجار هست که به آن حافظیه میگویند. حافظیه سازهای دو اشکوبهای و سهدَر است و جایی برای بارانداز بازار بوده است.
اکنون ِ بازار بروجرد
در خردادماه امسال آتشسوزی دامن بازار بروجرد را گرفت و آسیبهایی به این سازهی تاریخی و باارزش شهر زد (خبرگزاری فارس- خرداد 1402). آتشسوزی به همین یک نمونه پایان نیافت و کار به جایی رسید که سرپرستان و ماموران آتشنشانی شهر، آتشسوزیهای چندبارهی بازار را نتیجهی ایمنی اندک واحدهای بازار دانستند و هشدار دادند که ایمنسازی بایستگی دارد (گزارش ایرنا- 12 شهریور 1402). این در حالی بود که در همان روز (12 شهریور) باز بازار آتش گرفته و زیانهایی بهبار آورده بود.
به هر روی، بازارهای سنتی و تاریخی ما از سازههایی هستند که هنوز در زندگی اجتماعی و اقتصادی مردم نقش بسیار دارند و تنها جایی دیرینه و موزهای برای تماشا و بازدید نیستند. از اینرو نگاهبانی از آنها نه تنها نگاهداشت میراث فرهنگی است بلکه تلاش برای سرزندگیبخشی بیشتر به شهرها هم هست. ساختار فضایی و گذرگاههای (:معبرهای) بسیار بازار بروجرد، به زندگی اجتماعی مردم این شهر معنایی افزونتر میدهد و از دید زیستمحیط شهری از اهمیت فراوانی برخوردار است. از اینرو، باززندهسازی و کمک به پیوستگی زندگی بازارهای سنتی و تاریخی ما یک بایستگی اجتماعی است. ایمنسازی بازار بروجرد از آسیب آتشسوزیها، از کارهایی است که انجام آن باید باشتاب و در کمترین زمان انجام گیر تا این میراث تاریخی و هنری بروجرد پایدار بماند.
*یارینامه: گزارش خبرگزاریهای ایرنا (اسفند 1401) و تسنیم (اسفند 1394)؛ تارنمای پایگاه خبری روزهای بروجرد؛ ویکیپدیا.
با دیگر بازارهای کهن ایران در نشانی زیر آشنا شوید:
