در زمانی که ایلخانان مغول بر ایران فرمانروایی میکردند، کاروانسرایی در کنار روستایی به نام سرچَم ساخته شد و به همین سبب به «کاروانسرای سرچم» آوازه پیدا کرد. آن روستا اکنون بهتمامی از میان رفته است، اما بازماندهای از کاروانسرای تاریخی آن هنوز دیده میشود و نمایی زیبا دارد.
ساخت کاروانسرای سرچم در نیمهی نخست سدهی هشتم مهی بوده است. سال ساخت آن به 733 مهی بازمیگردد. آن را در کنار روستا و گذر رودخانهی زنجانرود ساخته بودند. آنجا منزلگاهی برای کاروانیانی بود که یا راهشان را بهسوی مراغه ادامه میدادند یا بهسوی شهرهای میانه و تبریز میرفتند. گویا در همان زمانهای پُرآشوب بود که کاروانسرا آسیبهای بسیاری دید. اما در زمان صفویه آن را بازسازی کردند.
ویژگی کاروانسرای سرچم
شکل کاروانسرا، مربعی است. در چهارگوشهی (چهار ضلع) سازه، چهار ایوان ساختهاند که گستردگی کموبیش بسیاری دارند. ایوانها تا به اکنون برجای ماندهاند و در کنار درِ ورودی سازه، پایداری خود را در برابر گذر زمان نگه داشتهاند. اندرون (شبستان) کاروانسرا مهرازی (:معماری) بسیار دیدنیای دارد، اما افسوس که بخشهای بسیاری از آن فروریخته است. از همه تاسفبارتر، آجرها و سنگهای سازه است که بومیها آنها را برای خانهسازی کندهاند و با خود بُردهاند!
هر چند کوششهایی برای بازسازی کاروانسرای سرچم شده است، اما بهسبب خرابیها، شناخت طرح نخستین آن (طرح دورهی ایلخانی) دشوار است و کار باززندهسازی را سخت میسازد. با این همه، نشانهها گواه آن هستند که کاروانسرایی پُرنقشونگار و جایی برای اقامت مسافران بلندپایه بوده است و نمیتوان آن را تنها کاروانسرای سادهی میانراهی دانست.
برپایهی پژوهش و جستاری علمی علی نورالهی، دیوار بیرونی سازه به تمامی از جا کنده شده است، اما چپاولگران از ترس ریزش ساختمان، بازماندهای از سردر بزرگ سازه را دستنزده رها کردهاند. او سردر کاروانسرای سرچم را یکی از زیباترین نمونههای هنر مهرازی ایران میداند که خوشبختانه از دستبردها تا اندازهای درامان مانده است. این سردر، در روزگار ایلخانی به نمای سازه افزوده شده است. دالان بزرگی از سردر آغاز میشود که بخشی از پایان دالان هنوز ماندگار است. بخشهایی از کاروانسرا که در دورهی صفوی ساخته شده است، درخور بازسازی است و این کار بهدستیاری کارشناسان میراث فرهنگی انجام شده است. از دیگر بازماندههای این کاروانسرای تاریخی، دیوار برخی از اتاقها و پوشش دو تاق است. نمای حیاط درونی نیز که از افزودههای دورهی صفوی است، بازسازی شده است و سازه، شکل درخور نگرش و زیبایی به خود گرفته است.
در کنار اصطبلها، اتاقهایی برای چارپاداران ساخته شده است. نشانهها گواه آن هستند که در چهارگوشهی کاروانسرا، چهار برج دیدبانی ساخته شده بود، اما اکنون نشان و اثری از آن برجها نیست. سنگنوشتهی آن، همانگونه که اشاره کردیم، سال ساخت کاروانسرا را بر خود دارد و نام فرمانروایی را که در زمان او این سازه بنا شد. آن حکمران، سلطان ابوسعید بهادرخان، واپسین ایلخان مغول بوده که در سال 736 مهی (سهسال پس از ساخت کاروانسرای سرچم) درگذشت و با مرگ او قلمرو ایلخانی دچار آشوب شد. نام وزیر او، غیاثالدین محمد نیز در این سنگنوشته آمده است.
از رودخانهی کناری کاروانسرا یاد کردیم. این رودخانه در سوی جنوبی سازه است. از مقرنسکاری آن هم یاد کنیم که از ویژگی سازههای ایرانی بوده است، اما از چنان مقرنسهایی که کاروانسرای سرچم را آذین میدادند، اکنون نشان چندانی بازنمانده است.
*یارینامه: بیشترین آگاهیهای این بخش برگرفته از جستار «بررسی باستانشناسی کاروانسراهای نیکپی و سرچم در راه زنجان- میانه»، نوشتهی علی نوراللهی، است (فصلنامهی باستانشناسی ایران- واحد شوشتر- دورهی 12- شماره 1).
با دیگر کاروانسراهای تاریخی ایران آشنا شوید:
