از سازه‌های دیرینه‌ی ایران که بازمانده از روزگار باستان است و چندبار در دوره‌های گوناگون تاریخی بازسازی شده است، «کاروانسرای دیرگچین» است. این اثر از دید مهرازی شاهکاری کم‌مانند است و در میان سازه‌های کاروانسرایی ایران نمونه‌ی چندانی ندارد. افزون بر این که نشانه‌هایی از دوره‌های تاریخی ایران، در گوشه‌گوشه‌ی آن دیده می‌شود و از پیوستگی تاریخی این سازه خبر می‌دهد.
80 کیلومتر آن‌سوتر از شهر قم، در جاده‌ای که شهرهای قم، ورامین، ساوه و گرمسار را به هم پیوند می‌دهد، کاروانسرای تاریخی دیرگچین نمایان است؛ درست در جایی که پارک ملی کویر هست. پایه‌های این سازه، بازمانده از آتشکده‌ای ساسانی است. سپس از گذر از آن دوران، دژی (:قلعه‌ای) از آن برآوردند تا آن‌که در سده‌ی یازدهم مهی، در روزگار پادشاهی صفویان، آن دژ را تبدیل به کاروانسرا کردند. دیرگچین از آن زمان تا روزگاری نزدیک به ما، جایی برای گذر و ماندن و رهسپارشدن کاروانیان و مسافران بود. از این‌رو دولت قاجار دست به بازسازی آن زد و سامانی دیگر بدان داد.
خود ِ کاروانسرا هشت هزار متر مربع گستردگی دارد، اما اگر سازه‌های کناری آن، مانند: آب‌انبار، کوره‌ی آجرپزی و گورستان پیرامونش را پیوسته بدان بدانیم، گستردگی این اثر تاریخی به 19 هزار متر مربع خواهد رسید.
ویژگی‌های کاروانسرای دیرگچین
از مهم‌ترین ویژگی‌های ساختاری کاروانسرای دیرگچین که آن را کم‌وبیش یگانه می‌سازد آن است که در این سازه همه‌ی آنچه مورد نیاز کاروانیان و مسافران بوده، فراهم است. در آنجا آسیاب سنگی دیده می‌شود، گرمابه‌ای با گرم‌خانه و خزینه دارد و حیاط‌خلوت. افزون بر آن، برج دیدبانی، مسجد، هشتی، اتاق‌ها، دکان‌هایی برای عرضه‌ی کالا و نیز شترخوان برای نگه‌داری شترهای کاروان و چارپایان.
برج‌های کاروانسرای دیرگچین، شش‌گانه است. در هر گوشه یک برج دیده می‌شود و دو برج نیز در دوسوی در ِ ورودی کاروانسرا بلندا افراشته است. چهار ایوان نیز به زیبایی درون سازه بسیار افزوده است. نکته‌ی درخور نگرش آن است که ایوان‌ها را در سمتی ساخته‌اند که از وزش بادهای کویری در امان باشد.
شمار اتاقک‌های (حجره) کاروانسرا 43 عدد است. شترخوان‌های آن نیز هشت‌گانه است و از این دید می‌توانست پذیرای کاروانیان بسیاری باشد. ایوان شاه‌نشین، برای مسافران ویژه و حیاط‌خلوت پهنه‌ور که پیش‌تر بدان اشاره کردیم، از دیگر فضاهای این کاروانسرای زیبا است. خود ِ سازه شکلی مربعی دارد و در هر گوشه‌ی آن تاق‌نماهایی دیده می‌شود. از دیگر دیده‌وری‌های دیرگچین، گنبد ورودی آن است. دیوارها، ستبری یک متری دارند و بلندایی که به پنج متر می‌رسد. به هر روی، هر آنچه در سازه‌ی کاروانسرایی دیرگچین می‌بینیم نشان از هوشمندی و هنرورزی مهرازان آن دارد و باریک‌بینی‌ای که در ساخت گوشه‌گوشه‌ی این کاروانسرا به خرج داده‌اند و در دل کویری دشوارگذر، جایی دلخواه و زیبا برای مسافران و کاروان‌های بازرگانی، ساخته‌اند. در برآوردن و طراحی سقف‌ها و تاقچه‌ها نیز چنان ذوق و نوآوریی‌هایی به‌کار برده‌اند که به‌راستی تماشایی و نمونه‌ای از دل‌انگیزترین سازه‌ها کهن کاروانسرایی ایران تواند بود. آن‌هایی که درباره‌ی کاروانسراهای ایران پژوهش کرده‌اند، دیرگچین را از دید ساخت اتاقک‌های آن بسیار ویژه و یگانه می‌دانند و می‌گویند روشی در ساخت آن اتاقک‌ها به‌کار رفته است که نمونه‌ی دیگری ندارد. یکی از اتاق‌ها که نمایان‌تر و زیباتر از دیگر اتاقک‌هاست، همان شاه‌نشین کاروانسرای دیرگچین است و جایی برای پذیرایی و استراحت مسافرانی بلندپایه بوده است.
دو بخش دیگر که پیش‌تر اشاره‌وار از آن‌ها یاد کردیم، یکی گرمابه است و دیگری آسیاب سنگی کاروانسرا. ساخت گرمابه درون سازه‌های کاروانسرایی ایران، نمونه‌ی چندانی ندارد و نشان از دقت سازندگان دیرگچین در برآوردن نیازهای مسافران داشته است.
کاروانسرای دیرگچین گاه به نام‌های دیگر نیز خوانده شده است؛ مانند: قصر گچ، دژ کردشیر و قلعه یر. با اشاره‌هایی که به ارزش و مهرازی ویژه‌ی کاروانسرای دیرگچین شد بی‌سبب نیست که آن را «مادر کاروانسراهای ایران» نامیده‌اند و کارشناسان همواره بر ارزش‌های مهرازی آن پافشاری کرده‌اند.
کاروانسرای دیرگچین که کاربری پیشن خود را از دست داده است، اکنون جایی برای گردشگری است.
*یاری‌نامه: گزارش تارنماهای همشهری‌آنلاین؛ تسنیم؛ الی‌گشت؛ ویکی‌پدیا.
با دیگر کاروانسراهای تاریخی ایران آشنا شوید:
