تهران کنونی تاریخ دور و دراز شهری ندارد و در گذشته‌های دور تا همین دو سده پیش روستایی در کنار ری بود. اما چون قاجاریان آن را گسترش دادند و پایتخت کشور کردند، آکنده از یادبودها و یادمان‌های تاریخی است و چه‌بسا دست ِ کمی از هیچ‌کدام از شهرهای تاریخی ایران ندارد؛ هرچند سازه‌های کهن آن در میان ساختمان‌ها و برج‌های نوساز، گم و ناپیدا مانده است! این شهر نیز مانند دیگر شهرهای بزرگ ایران، دارای کاروانسراهایی است که یکی از آن‌ها اکنون در دل شهر جای گرفته و کاربری خود را یکسره دگرگون کرده است. آن‌جا را «کاروانسرای خانات» می‌نامند.
در تهران سده‌های گذشته، در جایی که اکنون جنوب میدان مولوی است، فضایی ساخته شده بود که به نام میدان امین‌السلطان شناخته می‌شد. در این میدان کاروانسرایی بود که هنوز هم پابرجاست و به نام کاروانسرای خانات آوازه دارد. این کاروانسرا جای پُررفت‌وآمدی بود که در آن هیاهوی باربران و فروشندگان کالاها شنیده می‌شد. اما زمانی که ساخت آن را آغاز کردند هنوز شهر تهران گسترش نیافته بود و کاروانسرای خانات در بیرون دروازه‌های شهر جای داشت. ناصرالدین شاه که خیالات بسیار برای پایتخت خود داشت، دروازه‌های شهر را آن‌سوتر بُرد و بدین‌گونه کاروانسرای خانات سازه‌ای درون‌شهری شد. این کار به‌گمان بسیار در سال 1300 مهی، سیزده‌سال پیش از کشته‌شدن ناصرالدین‌شاه، انجام گرفت. درست است که کاربری کاروانسراها برای مسافران و بازرگانانی است که شهرها را درمی‌نوردند و در میانه‌ی راه به جایی برای استراحت (که در آن زمان به آن اُتراق می‌گفتند) نیاز داشتند، اما کاروانسرای خانات کاربری دیگری یافته بود که جایی برای باشندگی تازه از راه رسیدگان نیز باشد؛ چیزی مانند مهمان‌سرا!
اشاره کردیم که ساخت کاروانسرای خانات در سال 1300 مهی بوده است. این تاریخ شاید چندان باریک‌بینانه (دقیق) نباشد و ساخت آن چند سالی پیش از آن بوده است. این ناآگاهی از سال ساخت کاروانسرا از آن‌روست که در هیچ بخش سازه، تاریخ ساخت آن آورده نشده است و ناگزیر پژوهندگان دست به حدس و گمان زده‌اند. اما در این که سال پی‌افکنی و برآوردن آن در سال‌های واپسین پادشاهی ناصرالدین‌شاه بوده است، گمانی نیست.
کاروانسرای خانات از آن ِ امین‌السطان- صدراعظم ناصرالدین‌شاه- بود. او (یا شاید کسی دیگر از بازماندگانش) کاروانسرا را به یکی از بازرگانان فرش که اردهالی نام داشت، فروخت. از آن پس کاروانسرا به کار پیشین خود ادامه داد و جایی برای فروش میوه‌وتره‌بار هم شد. این روند تا آغاز دهه‌ی هشتاد خورشیدی ادامه داشت. در این سال، به سبب ویرانی بخش‌هایی از کاروانسرا، بازسازی آن بایستگی پیدا کرد. نوادگان اردهالی این کار را انجام دادند و به‌ویژه آسیب‌هایی را که بر اثر آتش‌سوزی دهه‌ی پنجاه به کاروانسرا وارد شده بود، باززنده‌سازی کردند.
ویژگی کاروانسرای خانات
کاروانسرای دیرینه‌ی پایتخت، 70 اتاقک (حجره) دارد. جایی که شتران در آن نگهداری می‌شوند و به آن «شترخان» (شترخوان) می‌گویند، درست در پشت اتاقک‌هاست. البته کاربری امروزش دگرگون شده و از آن انبار کالا ساخته‌اند.
گستردگی کاروانسرای خانات بیش از 10 هزار متر مربع است. وارون بسیاری از کاروانسراها که مستطیل‌شکل‌اند، این یکی مربع‌شکل است اما با ضلع‌های ناهمگون (نامتقارن). در ساخت آن بیش‌ترین مصالح، آجر است. از همه چشمگیرتر، دَرِ سازه است که از چوب روسی برآورده‌اند و بلندایی 6 متری دارد و چهل گل‌میخ آن دیدنی است. ورودی اصلی کاروانسرا راه به بازار امین‌السطان می‌بَرد و گوشه‌ی خاوری آن، پس از گذر از دالان، به باربند می‌رسد. باربند جایی برای نگهداری چارپایان بود. گویا در گذشته‌ها آب‌انباری در میانه‌ی حیاط کاروانسرا وجود داشته که در دهه‌ی چهل خورشیدی از میان رفته است.
اکنون کاربری کاروانسرای خانات پایتخت یکسره دگرگون شده است. از آن‌رو که در زندگی نیمه‌مدرن ما، کاروانسرا جایی ندارد و تنها باید به عنوان میراثی فرهنگی نگهداری شود. هر چند از کاروانسرای خانات هنوز هم استفاده می‌شود و بخشی از زندگی اجتماعی آن بخش از تهران بزرگ در آن جریان دارد و اتاقک‌های آن جایی برای فروش خشکبار و دیگر کسب‌وکارها است و سفره‌خانه‌ی سنتی نیز دارد.
*یاری‌نامه: گزارش خبرگزاری‌های مهر؛ همشهری‌آنلاین؛ ویکی‌پدیا.
با دیگر کاروانسراهای تاریخی ایران آشنا شوید:
