بازماندهای از سازهای تاریخی در استان بوشهر هست که به آن «کاروانسرای دالَکی» میگویند. این میراث فرهنگی حالوروز چندان خوشی ندارد، اما خبرهایی از زیباسازی آن بهگوش میرسد تا شاید جانی دوباره بگیرد!
دالَکی در شهرستان دشتستان است و بخشی از استان بوشهر. دالکی در راهی ساخته شده است که بندرهای بوشهر را پیوند میدهد، از اینرو جایی برای گذر کالا و مسافران بوده است. رودخانهای که از کنار این پهنه میگذرد بدان رونق و زندگیبخشی داده است تا بدان اندازه که کاروانیان سدههای گذشته را بهسوی خود میکشید. نخلستانهای نیز به دالکی زیبایی دیگری بخشیدهاند و سازههای تاریخیاش از گذشتههایش نامونشان دارند.
به هر روی، در راهی که از دیرباز دو شهر شیراز و بوشهر را به هم میرساند، دالکی جایی برای آسودن بود. با شهر برازجان اندکی بیش از 20 کیلومتر فاصله دارد و کمتر از 90 کیلومتر نیز دور از بوشهر است. کاروانسرای تاریخی دالکی در میانهی این شهر ساخته شده و سازهای درونشهری است.
اما دالَکی به چه معناست؟ «دال» واژهای از زبان کهن پهلوی است و «سنگ» معنا میدهد. این را هم گفتهاند که یک معنای دیگر «دال»، «عقاب» است و چون این پرندهی شکاری و بلندپرواز در آن گستره بهفراوانی یافت میشد، نام شهر را دالکی گذاشتهاند تا اشارهای به فراوانی عقابهای آسمان آن کرده باشند.
کاروانسرای دالکی در چنان جایی ساخته شده است. بانی این سازه را میرزا ابوالحسنخان مشیرالملک شیرازی دانستهاند. او در دورهی قاجار، والی ایالت فارس بود. گفتهاند که در ساختن آبانبار، گرمابه، تیمچه و سرا و کاروانسرا، کوشش میکرد و مرد نیکوکاری بود. دژ بسیار نامدار برازجان نیز از سازههایی است که به خواست و فرمان او ساخته شده است. مشیرالملک یکی از استادان مهرازی آن زمان را که محمدرحیم بنا نام داشت، به ساخت کاروانسرای دالکی گماشت.
ویژگیهای کاروانسرای دالکی
این سازه، چهار ایوانی است و حیاط گستردهای دارد. هر آنچه در مهرازی دورهی قاجار میبینیم در ساخت این کاروانسرا نیز بهکار رفته است. چهار برج، در چهار گوشهی سازه، برآوردهاند و از هر برج راهی برای رفتن به درون کاروانسرا ساختهاند. برجهای را اندکی آرایه دادهاند و به شکل دایرهای نما بخشیدهاند. به همین سبب، هنوز هم دیدنی هستند. اما برای درونشد به کاروانسرا باید به سمت باختری آن رفت و از درِ ورودی داخل شد. برای گام نهادن به پشت بام نیز راهپلهای درون یکی از راهروها بنا کردهاند. اتاقها پُرشمار هستند و جایی برای نگهداری چارپایان نیز دیده میشود. از نما و شیوهی مهرازی کاروانسرای دالکی این نکته دریافتنی است که سازندگان آن همهکار کردهاند تا ایمنی سازه برآورده شود و از دستبرد غارتگران در امان بماند.
پایهی کاروانسرای دالکی را از قلوهسنگهای رودخانهای بالا آوردهاند و از ملات گچ بهره بردهاند. ترجیح داده شده که سنگها تراشنخورده بمانند و حتا در آراستن و تزیین اتاقهای کاروانسرا نیز کوششی نکنند و آنها را بسیار ساده بسازند. دریچهای در هر اتاق هست که روشنایی درون اتاق را برآورده میکند و هوا را گذر میدهد. همهی سازه، یک اشکوبهای است و در باززندهسازیها، فضایی به آن افزوده نشده است. مساحت این کاروانسرا 3500 متر مربع است.
آبانباری که برای کاروانسرای دالکی ساختهاند آن اندازه بزرگ است که آب آشامیدنی و مورد نیاز باشندگان و مسافران کاروانسرا را برآورده کند. افسوس که کاروانسرای تاریخی شهر تاریخی دالکی با آن که ثبت ملی شده است، چندان سر و سامانی ندارد و رو به ویرانی است. بهتازگی رییس ادارهی میراث فرهنگی شهرستان دشتستان از باززندهسازی و زیباسازی این کاروانسرا با اعتباری 13 میلیارد ریالی خبر داده است (خبرگزاری ایرنا- 14 امرداد 1402). این باززندهسازی برای جلوگیری از فروریختن سازه، مرمت اتاقها، تاقها و نمای بیرونی کاروانسرا است. البته این کاروانسرا موقوفه است و برای هماهنگی در باززندهسازی آن کارهایی اداری باید انجام شود (گزارش ایرانا- 12 اسفند 1401). گویا چنین پیشنهاد شده است که پس از مرمت کاروانسرای دالکی، آن را به «بازارچهی صنایع دستی» تبدیل کنند!
*یارینامه: ویکیپدیا؛ تارنمای سفرنویس؛ گزارش خبرگزاری ایرنا.
با دیگر کاروانسراهای تاریخی ایران آشنا شوید:
