در میان کاروانسراهای سرپوشیده‌ی درون‌شهری، «کاروانسرای سعدالسلطنه»ی قزوین بزرگ‌ترین آن‌ها شناخته می‌شود. این سرا از دوران قاجار تا سال‌های سال، مرکزی برای دادوستدهای فراوان شهر قزوین و جایی برای رفت‌وآمدهای پُرشمار بازرگانان و تاجران بود. مهرازی این سازه نیز در اوج شکوه و زیبایی است.
گستردگی کاروانسرای سعدالسلطنه به شش هکتار می‌رسد و بناهای دیگری را که همگی ریشه در تاریخ شهر قزوین دارند، در کنار خود جای داده است. شمار فراوان اتاقک‌های آن (400 حجره) نشان از اهمیت این سازه در پیشبرد کارهای اقتصادی و بازرگانی شهر قزوین دارد؛ سازه‌ای که کامل‌ترین ویژگی‌های کاروانسراهای ایران را در خود دارد و کم‌مانند دانسته می‌شود. به‌ویژه آن که در کنار بازار بزرگ و تاریخی شهر ساخته شده است و پیوندی تنگاتنگ با اقتصاد شهر دارد.
کاروانسرای قزوین در زمان پادشاهی ناصرالدین‌شاه قاجار ساخته شد. بانی آن را حاکم آن زمان قزوین دانسته‌اند؛ کسی که به نام باقرخان سعدالسلطنه نامیده می‌شد. سال پی‌افکنی آن را 1310 مهی یاد کرده‌اند. به پایان رساندن آن دو سال زمان بُرد تا آن که در سال 1312 مهی (یک‌سال پیش از کشته‌شدن ناصرالدین‌شاه) کاروانسرایی زیبا و چشمگیر به سازه‌های مهرازی شهر قزوین افزوده شد. اما سعدالسلطنه سرنوشت ناگواری یافت و در روزگار مشروطیت، زمانی که حاکم زنجان بود، بر سر کشمکش‌های سیاسی آن روزگار، با مخالفانش درافتاد و زخم برداشت و در راه تهران درگذشت.
کاروانسرای قزوین به نام‌های دیگر هم شناخته می‌شود. گاه آن را «سرای سعدیه» نامیده‌اند و گاه «سرای سعادت». این نام از آن‌رو بدان کاروانسرا داده شده که در همسایگی باغ سعادت (میدان سعادت) است. میدان سعادت در زمان صفویه جایی برای گذران روز مردم و بازی چوگان بود.
ویژگی‌های کاروانسرای سعدالسلطنه
از آشکارترین ویژگی‌های این سازه که بی‌درنگ به‌چشم می‌آید، آذین‌های بسیار دل‌انگیز آن و طراحی خوش‌آب‌ورنگ و هنرمندانه‌ای است که به کاروانسرا ویژگی‌هایی هنری بخشیده است. بخش‌های شکل‌دهنده‌ی کاروانسرا (که در گونه‌ی خود همان‌گونه که گفتیم کامل‌ترین است)، تیمچه‌ها و اتاقک‌ها و چهارسوق‌ها و حیاط بزرگ و دیگر اجزایی است که نیاز بازرگانان و باشندگان کاروانسرا را برآورده می‌کرد. در طراحی و ساخت آن نیز باریک‌بینی و دلربایی ذوق‌ورزانه و استادانه‌ای به‌کار رفته است.
چهار آب‌انبار و دو گرمابه و هفت‌حیاط، شکل و شیوه‌ای به این کاروانسرا داده است که به‌راستی باید آن را شاهکاری از مهرازی ایران دانست. اکنون نیز اتاقک‌های (حجره‌های) آن جایی برای فروش صنایع دستی و دیگر پیشه‌هاست. به همه‌ی ویژگی‌هایی که اشاره کردیم، راه‌روها، دالان‌ها و هشتی‌های چندگانه را هم باید افزود. سراسر آن نیز با کاشی‌کاری‌هایی کم‌مانند و هوش‌رُبا آراسته شده است.
از دیگر ویژگی‌های کاروانسرای سعدالسلطنه، سقف گنبدی آن است. سقف اصلی نورگیر ندارد، اما چهار گنبد کوچک گوشه‌ای سقف، برخوردار از نورگیر هستند. گنبد سرا نیز کاشی‌کاری شده است و نمایی دیدنی دارد.
اشاره کردیم که اکنون کاروانسرای سعدالسلطنه جایی برای عرضه‌ی صنایع دستی شده است. این ویژگی، از آن سازه یکی بزرگ‌ترین بازارهای صنایع دستی ایران را ساخته است. حتا سخنانی به‌میان آمده است که این بازار به عنوان نخستین اثر ثبت جهانی‌شده‌ی بازارهای صنایع دستی در جهان، شناخته شود. کارهایی نیز برای چنین ثبتی انجام گرفته است. در اسفندماه سال 1400 نیز سخن از ثبت جهانی کاروانسرای سعدالسلطنه‌ی قزوین شنیده شد (گزارش اسفندماه 1400 خبرگزاری ایرنا). بازرسان یونسکو از این سازه‌ی تاریخی و سنتی دیدن کردند و به ارزیابی آن پرداختند.
درباره‌ی کاروانسرای سعدالسطنه گفتنی‌ها بسیار است. جدای از کارکردهای اقتصادی این سازه، ارزش هنری و مهرازی آن نیز چنان است که باید آن را در رده‌ی بهترین سازه‌های دوره‌ی قاجار شناخت. در سفرنامه‌های مسافران و گردشگرانی هم که در آن زمان به ایران آمده‌اند و شهر قزوین را دیده‌اند، نام و ستایش از مهرازی این کاروانسرا دیده می‌شود و خبر از آوازه‌ی بسیار آن، حتا در نزد بیگانگان، دارد. ثبت جهانی کاروانسرای سعدالسلطنه می‌تواند گویای گوشه‌ی دیگری از هنر مهرازی ایرانیان در سده‌های گذشته باشد و ارزش بسیار آن را آوازه‌ای بیش‌تر بخشد.
*یاری‌نامه: خبرگزاری ایرنا؛ تارنماهای فرتاک‌نیوز؛ کجارو؛ ویکی‌پدیا.
با دیگر کاروانسراهای تاریخی ایران آشنا شوید:
