بیش‌تر کاروانسراهای ایران سازه‌ای برون‌شهری هستند. با این همه، در برخی گستره‌های سرزمین ما، کاروانسراهایی درون‌شهری نیز ساخته شده‌اند که کاربری آن‌ها با نمونه‌های برون‌شهری تفاوت‌هایی دارد. «کاروانسرای شاه‌عباسی» دامغان از سازه‌های درخور نگرش و باارزش درون‌شهری است که باید نگاهی دوباره به آن داشت.
در شهر دامغان، در استان سمنان، در مجموعه‌ای که سازه‌های تاریخی و فرهنگی باارزشی را دربرمی‌گیرد، کاروانسرایی دیرینه ساخته شده است. در کنار و همسایگی این سازه، برج چهل‌دختران (بازمانده از سده‌ی پنجم مهی) و آرامگاه تیموری شاهرخیه (از سده‌ی نهم) دیده می‌شوند و بدان مرکزی برای شناخت گوشه‌هایی از تاریخ کهن شهر دامغان بخشیده‌اند. از سازه‌های نوساز نزدیک کاروانسرا نیز باید مهمان‌سرای جهانگردی را نام بُرد. همه‌ی این‌ها (افزون بر ارزش‌های تاریخی و فرهنگی) از دید گردشگری نیز بسیار مهم هستند.
کاروانسرای شاه‌عباسی دامغان، همان‌گونه که از نام آن برمی‌آید، در دوره‌ی فرمانروایی و چیرگی صفویان و در سده‌ی یازدهم مهی، ساخته شده است. شیوه‌ی مهرازی آن نیز بازتابی از هنر آن دوره‌ی تاریخی است. مانند دیگر سازه‌ها همانند، ایوان و حیاطی مرکزی دارد و در بخش‌بندی‌های مهرازی، کاروانسرایی کویری دانسته می‌شود. این کاروانسرا را در راهی تاریخی ساخته‌اند که به نام راه ابریشم می‌شناسیم و جایی برای گذر کاروان‌هایی بود که از چین تا اروپا را می‌پیمودند. ایران یکی مهم‌ترین مسیرهای این راه بود.
ویژگی کاروانسرای دامغان
پهنه‌وری کاروانسرای شاه‌عباسی به 2600 متر مربع می‌رسد. چهار ایوانه است و اتاقک‌های بسیار دارد و آب آشامیدنی آن از آب‌انبار سازه برآورده می‌شده است. این کاروانسرا را با خشت و آجر ساخته‌اند و از به‌کاربردن عناصر آرایه‌ای (تزیینی) خودداری کرده‌اند. از اتاقک‌های آن یاد کردیم، این را هم بیفزاییم که شمار آن اتاقک‌ها به 20 می‌رسد. سردرِ کاروانسرا دواشکوبه‌ای (:طبقه‌ای) است. از ایوان‌های آن، ایوان شمالی نیز دواشکوبه‌ای پی‌افکنده شده است. حیاط مرکزی آن که 31 در 21 متر مربع است، مستطیل‌شکل است. پیداست که شترخوان و جای نگهداری چارپایان، در پشت اتاق‌هاست.
مهرازی کاروانسرای دامغان، تاق‌های تویزه‌ای است. تویزه در میان مهرازان سنتی ایران به باریکه‌های باربری سقف‌های قوسی‌شکل گفته می‌شود که بار فشار سازه را به دیوارهای کناری و پایینی جابه‌جا (:منتقل) می‌کنند.
ایوان‌های چهارگانه‌ی کاروانسرا، به‌تمامی هماهنگ یا قرینه هستند و شاه‌نشین و اتاقک دارند. از دیگر ویژگی‌های آن، حوض حیاط مرکزی سازه است که زیبا به‌چشم می‌آید. با آن‌که اشاره کردیم که از به‌کاربردن آرایه‌ها در ساخت کاروانسرا خودداری شده است، اما فضای درونی آن، با همه‌ی سادگی، چشم‌نواز و آرام‌بخش است؛ به‌ویژه آجرکاری‌های آن، که خودآرایی درخور نگرشی بدان داده است.
با دگرگونی در انجام سفرها و به‌پایان رسیدن کاربری سنتی کاروانسراها، این سازه نیز دگرگونی کاربری یافت و در نیم‌سده‌ی گذشته به عنوان پادگانی نظامی بهره بُرده می‌شد. این تغییر سبب دست‌کاری در فضای کاروانسرا نیز شده بود و با کشیدن تیغه‌هایی درون فضاهای کهن سازه، آن را بخش‌بخش ساخته بودند، تا آن‌که اداره‌ی میراث فرهنگی دامغان سازه را در اختیار گرفت و کارهایی باززنده‌سازی در آن انجام داد.
در سال 1389 دبیر کل اداره‌ی میراث‌فرهنگی استان سمنان چنین آگاهی‌رسانی کرد که پس از انجام کارهای مرمتی، این کاروانسرا «به مجموعه‌ای فرهنگی- تاریخی موزه‌ی شهر دامغان» تبدیل خواهد شد (گزارش دی‌ماه 1389 تارنمای دنیای اقتصاد). اما شگفت است که این سازه‌ی تاریخی در سال 1400 به بخش خصوصی واگذار شد و گفته شد که این کار «با هدف احیا، مرمت و بهره‌برداری، به سرمایه‌گذار بخش خصوصی واگذار شده است». قرداد آن نیز بیست‌ساله است (گزارش خبرگزاری ایرنا- امرداد 1400). این که بخش خصوصی در نگهداری سازه‌ای کهن و تاریخی تا چه اندازه پای‌بند و مسوولیت‌پذیر است؟ پرسشی است که ناگزیر پیش می‌آید!
*یاری‌نامه: تارنماهای وزارت میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی؛ سفر در ایران؛ خبرگزاری ایرنا.
با دیگر کاروانسراهای تاریخی ایران آشنا شوید:
