یزد تکیه داده به تاریخی کهن است. سازه‌های دیرینه و مهرازی دل‌ربای آن شکوه و ویژگی‌ای بدان بخشیده است که به‌دشواری می‌توان از افسون زیبایی‌اش رها شد. از همه‌ی سازه‌های تاریخی آن بخش از ایران، کاروانسراها جای نمایانی دارند. یزد، شهر کاروانسراهای کهنی است که 32 نمونه‌ی آن ثبت ملی شده است. دیرینه‌ترین آن کاروانسرایی است که در دوره‌ی ایلخانان مغول، در سده‌ی هشتم مهی، ساخته شده است. «کاروانسرای زین‌الدین» نیز شاهکاری بی‌مانند است و ساخته شده در روزگار چیرگی و هنرخواهی صفویان.
دیدن آسمان پُرستاره‌ی یزد، در شب‌های ساکت آن، در کاروانسرای زین‌الدین شاید بهتر از هر جای دیگری شدنی است. پله‌هایی که در دو سوی حیاطِ چشم‌نواز این کاروانسرا ساخته شده‌اند، راه به پشت بام سازه می‌برند؛ جایی که آسمان، کران تا کران، دامن گسترده است و ستاره‌های سوسوزنِ آن، در زیبایی غوغا می‌کنند!
پنجاه کیلومتر دورتر از شهر یزد، در بخش مرکزی مهریز، کاروانسرای زین‌الدین ساخته شده است؛ درست در جاده‌ای که یزد را تا کرمان امتداد می‌دهد. سازنده‌ی (:بانی) آن در روزگار صفویه و در زمان پادشاهی شاه‌عباس یکم می‌زیست. او را زین‌الدین گنجعلی‌خان می‌نامیدند و به دستور شاه صفوی در کرمان فرمان می‌راند. کاروانسرا را برای آن ساخته بودند تا جایی برای باشندگی تفنگچیان و سربازان باشد؛ به سخنی دیگر، جایی بود که نگاهبانی از راهی را که کرمان و یزد را پیوند می‌داد و گذر کاروانیان در آن بسیار بود، امن می‌ساخت و جلوگیری از یورش غارتگران و راهزنان را ناشدنی می‌کرد.
ویژگی کاروانسرای زین‌الدین
نمایان‌ترین ویژگی‌ای که برای کاروانسرای زین‌الدین باید برشمرد، دایره‌ای بودن سازه‌ی آن است. در میان سازه‌های کهن و تاریخی ایران، کمتر بنایی را می‌شناسیم که دایره‌ای (مدور) ساخته شده باشد. کاروانسرای زین‌الدین یکی از انگشت‌شمار بناهای دایره‌ای است که از مهرازی کهن ایران به‌جا مانده است. پنج برج نیم‌دایره‌ای نیز در گرداگرد سازه ساخته شده است. هر برج را دیواری هشت‌متری به برج دیگر پیوند می‌دهد. سازه را از آجر برآورده‌اند و میان‌سرایی (: صحنی) دوازده بخشی دارد. اتاق‌ها و رواق‌های سکودار در گرداگرد میان‌سرا دیده می‌شوند.
یک ویژگی دیگر کاروانسرای زین‌الدین که یادکردنی است، همسان‌بودن شکلِ سازه‌ای باختر و خاور آن است. گویی یکی از آن بخش‌ها را درست همانند بخش دیگر ساخته‌اند: مانند آینه‌ای روبه‌روی هم!
اما آنچه کاروانسرای شگفت‌آور زین‌الدین را نمایی دل‌خواه‌تر می‌دهد، کنگره‌های باروی آن است. همه‌ی سازه به‌گونه‌ای سربرافراشته است که هم هیمنه‌ی سازه‌ای نظامی را دارد و هم آرامش کاروانسرایی میان‌راهی که می‌توان به‌آسودگی، روز و روزهایی در آن زیست و از ترسناکی خاموش کویر گسترده‌ی آن هراسی به دل راه نداد!
با ورود به کاروانسرای زین‌الدین، هشتی‌ای در برابرمان نمایان می‌شود که دو درِ چوبی در راست و چپ آن، نگاه را به‌سوی خود می‌کِشد. پشت درها، تالارهایی بزرگ ساخته شده است. اکنون پرده‌ای ترمه‌ای و نقش‌دار به آن فریبایی دیگر داده است. سکوها در هر سوی تالار پذیرای خستگان راه هستند. آن‌ها، در گذشته‌های دور، رَخت و جامه و کالای همراه خود را در کنار سکوها می‌گذاشتند و تَن خسته از راه ِ خود را روی سکو می‌نشاندند تا با آبی گورا و خوراکی‌ای لذیذ، دشواری راه ِ آمده را از تَن بزدایند و از فضای خوش و پاکیزه‌ی کاروانسرایی دایره‌ای، شادمانی ببرند. اتاق‌های شاه‌نشین کاروانسرای زین‌الدین، در بخش شمالی آن است. سقفی آسمان‌سای، روی اتاق‌ها را پوشانده است.
از نیک‌روزی‌های تاریخ‌دوستان و دل‌بستگان مهرازی کهن ایرانی است که کاروانسرای زین‌الدین هنوز هم دست نخورده مانده و شیوه و سازوکار چند سده‌ای خود را از دست نداده است. از این کاروانسرا چنان نگاهبانی می‌شود که حال‌وهوای تاریخی‌اش را نگاه داشته و پذیرای گردشگران و کسانی است که بخواند در سازه‌ای کهن، تاریخی سپری‌شده را در ذهن مجسم سازند و در برابرِ چشم ببینند! نگهبانی از این سازه‌ی کاروانسرایی چنان شایسته بوده است که یونسکو در سال 2006 میلادی دیپلم افتخار «احیا و ساماندهی، با بهره‌گیری از مصالح سنتی» را بدان داده است.
*یاری‌نامه: تارنمای میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان یزد؛ خبرگزاری ایرنا؛ همشهری‌آنلاین.
با دیگر کاروانسراهای تاریخی ایران آشنا شوید:
