میاندشت، روستایی که اکنون باشنده‌ای در خود نمی‌بیند، زمانی آکنده از هیاهوی مسافرانی بود که با کاروان خود از سویی به سوی دیگر می‌رفتند و در تکاپویی پیوسته بودند. برای آسودگی آنان بود که در بازه‌ی زمانی‌ای چند سده‌ای سه کاروانسرا ساخته شد که اکنون به نام «کاروانسراهای میاندشت میامی» شناخته می‌شوند و یادبودی از گذشته‌ی تاریخی آن دیار و گستره‌ی کهن آن هستند.
کاروانسرای میاندشت در روستایی به همین نام، اندکی بیش از چهل کیلومتر دورتر از خاور شهر میامی ساخته شده بود. میامی، در استان سمنان آکنده از سازه‌های کاروانسرایی تاریخی است. شمار آن‌ها به 10 کاروانسرا می‌رسد؛ از این‌رو، میامی را گاه شهر کاروانسراها نیز نامیده‌اند. کاروانسرای سه‌گانه‌ی میاندشت در کنار کاروانسراهای الحاک، عباس‌آباد، صدرآباد، سنگی شریف‌آباد و چند سازه‌ی دیگر از این‌دست، مجموعه‌ای از این ساختمان‌ها پُرکاربرد را در شهرستان میامی شکل می‌دهند و ارزش تاریخی آن‌ها را نمایان می‌سازد. افزون بر آن، نشان از ارزش مهرازی آن گستره هم دارد.
کاروانسراهای میاندشت در زمینی با پهنه‌ور بسیار ساخته شده‌اند و در نوع خود کم‌مانند هستند. بنیادگذاری آن‌ها از دروه‌ی صفویه آغاز شد و تا روزگار چیرگی قاجاریان ادامه یافت. پس آن سازه‌ها نشان از دوگونه مهرازی صفوی و قاجاری دارند و از این دید نیز درخور نگرش بسیارند. آن‌ها را در راهی ساخته‌اند که کاروان‌های بسیار با کالاهای گوناگون پُرشمار، از شهرهای دور و نزدیک راهی می‌شدند و با رسیدن به این کاروانسراها و دَمی آسودن، راه خود را ادامه می‌دادند.
روستای میاندشت در سده‌ی گذشته پُررفت‌وآمد بود و مسافران و بازرگانان آن راه تاریخی، روستا و کاروانسرای آن را می‌شناختند و آن را اتراقگاهی آسودگی‌بخش می‌دانستند. سبب آوازه‌ی میاندشت نه تنها کاروانسراهای آن، بلکه گرمابه، چاپارخانه، آب‌انبارها و سپس‌تر تلگراف‌خانه بود. همه‌ی این‌ها جایی مناسب را برای کاروانیان و بازرگانان نوید می‌داد.
یکی از کاروانسراهای میاندشت در زمان پادشاهی شاه‌عباس یکم صفوی ساخته شده است و پهنه‌وریی 2500 متر مربعی دارد. دو کاروانسرای دیگر ساخته‌شده در دوره‌ی قاجار هستند. آن‌ها را در راستایی باختری- خاوری، در کنار یکدیگر، پی‌افکنده‌اند و به‌شکل چهارایوانی برآورده‌اند. سنگ‌نبشته‌هایی که بر سر درِ کاروانسراها دیده می‌شود، تاریخ ساخت و بازسازی آن‌ها را در دوره‌ی تاریخی‌شان نشان می‌دهد. این را هم بیفزاییم که دو کاروانسرای قاجاری را به دستور ایلخانی شاهسون که به او شهاب‌الملک می‌گفتند، بنا کرده‌اند و گویا به خواست او بود که استادی مهراز به نام علی‌نقی کاشانی، در همان زمان کاروانسرای صفوی میاندشت را بازسازی کرده است. تاریخ این بازسازی به خطی خوش و چشم‌نواز بر سنگ سر در کاروانسرا حک شده است. اکنون این کاروانسراهای سه‌گانه با گسترش شهر میامی، کم‌وبیش سازه‌هایی میان‌‌شهری شده‌اند و کاربری پیشین و تاریخی خود را از دست داده‌اند، اما رنگ‌ورویی تاریخی به شهر میامی بخشیده‌اند و در کنار دیگر سازه‌های دیرینه‌ی شهر، یادآور تاریخی هستند که میامی‌ها پشت سر گذاشته‌اند.
ویژگی کاروانسراهای میاندشت
کاروانسرای صفوی میاندشت نمایی آجری دارد. برای درون‌شد آن باید از هشتی‌ای زیبا گذر کرد. در همان گذر است که چشم‌ها متوجه‌ی سنگ‌نوشته‌ی آن می‌شود و نام سازنده و بانی کاروانسرا را می‌بیند. آنچه اکنون در این کاروانسرا دیده می‌شود، 15 اتاق است که می‌تواند چندین‌وچند مسافر را در خود جای دهد. اتاق‌ها را به‌گونه‌ای امروزی برای گردشگران آماده کرده‌اند.
دو دژ و چاپارخانه‌ای که در کنار کاروانسرای صفوی میاندشت دیده می‌شود، سازه‌هایی برای نگاهبانی از کاروانسرا و کالاهای درون آن بوده است. در گذشته‌های دور تاریخی، گاه راه‌ها ناامن می‌شد و راهزنان و چپاول‌گران به کاروانسراهای بی‌پناه می‌زدند و کالاهای بازرگانان و مسافران را به غارت می‌بردند. از این‌رو یا کاروانسرا را به‌شکل دژ و قلعه می‌ساختند تا سربازانی از آن نگاهبانی کنند، یا در کنار کاروانسرا جایی برای دیده‌بانی و باشندگی سربازان آماده می‌کردند.
افزودن دو کاروانسرای دیگر در دوره‌ی قاجار به کاروانسرای صفوی میاندشت برای آن بود که شمار مسافران فزونی گرفته بود و تک‌کاروانسرای روستا گنجایش باشندگی همه‌ی آن‌ها را نداشت، پس با ساختن دو کاروانسرای دیگر، پذیرای مسافران بیش‌تری شدند. هر سه کاروانسرا اتاقک‌ها و ایوان و ایوانچه‌ها و اصطبلی برای نگه‌داری چارپایان دارند و حیاطی نه‌چندان بزرگ، برج‌ها نیز هفت‌گانه‌اند.
یک نکته‌ی درخور نگرش آن است که کاروانسرای میانی، جایی برای پیوند و ارتباط دو کاروانسرای دیگر است و دو ورودی دارد که به‌سوی کاروانسراهای کناری‌اش باز می‌شود و نقشی میانجی را بازی می‌کند.
کاروانسراهای میاندشت میامی ارزش‌های تاریخی و مهرازی ویژه‌ی خود را دارند و نمایانگر بخشی از تاریخ و مردم‌شناسی آن گستره‌اند. نگاهبانی از آن‌ها، پاس‌داشت و یادآوری تلاش پیشینیان برای پایداری زندگی و نقش‌زدن هنر سازه‌ای ایران است.
*یاری‌نامه: تارنمای گردشگری ایران ؛ گزارش خبرگزاری‌های ایرنا و تسنیم.
با دیگر کاروانسراهای تاریخی ایران آشنا شوید:
