زمانی که مسافران با قافله‌ی شترهای خود از راهی دور می‌آمدند و نیاز داشتند که با آسودنی یکی‌دو روزه، نیروی تازه‌ای برای ادامه‌ی سفر بیابند، گذارشان به کاروانسراهایی می‌افتاد که در میانه‌ی راه‌ها ساخته شده بودند. این کاروانسراها یا نزدیک به کاریزی بودند یا آب‌انباری در درون خود داشتند یا سازه‌هایی برای نگه‌داری آبی خُنک که به آن‌ها یخچال می‌گفتند. «کاروانسرای ده‌نمک» از شمار سازه‌هایی بود که به یاری مسافران و بازرگانان و سفرکنندگان خسته می‌آمد و آبی گوارا و نوشیدنی از یخچال سازه به مسافران و از راه رسیدگان پیشکش می‌کرد!
شهرستان آرادان در استان سمنان، پیشینه‌ی دور و دراز تاریخی دارد. از سازه‌های کهن آن یکی نیز کاروانسرای ده‌نمک است که بر سر راهی تاریخی و کهن جای گرفته است که به نام جاده‌ی سنگ‌فرش آوازه دارد. از شهر آرادان تا این کاروانسرا، تنها 20 کیلومتر راه است، با شهر گرمسار نیز کم‌وبیش همسایه است و در 40 کیلومتری آن ساخته شده است. این سازه، راه پیوندی میان این شهرها و دیگر شهرهای دور و نزدیک بود. برای نمونه، آن‌هایی که راهی فیروزکوه بودند یا شهرهای سُرخه و اردستان، گذارشان به کاروانسرای ده‌نمک می‌افتاد و روزی یا روزهایی در آن‌جا ماندگار می‌شدند تا خستگی راه را از تَن بزدایند و چارپایان‌شان نفسی نو کنند.
آرادان که شاید نامی دگرگون شده از «اردوان» باشد و ریشه‌ی نام‌شناسی‌اش به روزگار اشکانیان برسد، آب‌وهوایی کوهپایه‌ای دارد و ییلاقی. ییلاقات آن در شمال شهر است و مرکز آن برخوردار از نشانه‌های آب‌وهوایی کوهپایه‌ای. باغ‌های شهر فراورده‌های بسیار دارند و در زمین‌های پُرروزی آن گندم و پنبه و خربزه و انجیر و گوجه‌سبز می‌روید و خاکی حاصل‌خیز دارد، به‌ویژه آن که خاک آن از رودخانه‌ی حبله‌رود سیراب می‌شود.
ویژگی کاروانسرای ده‌نمک
این سازه‌ی تاریخی بازمانده از روزگار صفویان است و شاهکاری از مهرازی شناخته می‌شود. افسوس که تاریخ باریک‌بینانه‌ی ساخت آن روشن نیست و تنها می‌دانیم که صفویان آن را پی افکنده‌اند. در بخش جنوبی ورودی کاروانسرا سنگ‌نبشته‌ای بوده است که بی‌گمان تاریخ ساخت بنا را بر روی آن نوشته بودند، اما آن سنگ‌نبشته را چپاول‌گران به‌غارت برده‌اند. این نیز از آسیب‌های بسیاری از سازه‌های تاریخی ماست که از دستبرد سودجویان در امان نیستند!
در میان انواع کاروانسراهای ایران، ده‌نمک در شمار کاروانسراهای حیاط دار بخش‌بندی می‌شود و کاروانسرایی شاهی است. این گونه از کاروانسراها به فرمان شاه ساخته می‌شد و او کارهای ساختمانی سازه را زیر نگاه داشت. از کارشناسان (متخصصان) درباری نیز برای ساخت چنین سازه‌های بهره برده می‌شد. از همین‌روست که کاروانسراهای شاهی ایران، کم‌وبیش، طرح و فضایی همسان دارند.
ده‌نمک کاروانسرایی چهارگوش، یا مربعی، است. 24 اتاقک (حجره) دارد که مسافران با رسیدن به این کاروانسرا گَرد راه را از تَن پاک می‌کردند و در اتاق‌های آن روز و شبی را به‌سَر می‌آوردند.
شاه‌نشین کاروانسرای ده‌نمک در بخش جنوبی آن است و در بخش شمالی آن میان‌سرایی (صحنی) بزرگ و تاق‌دار دیده می‌شود. مانند دیگر سازه‌های همانند، اصطبل و آخور چارپایان در پشت ساختمان است. در همان بخش، قسمتی نیز برای پخت‌وپز ویژه شده است. آب مورد نیاز هم از آب‌انبارهایی فراهم می‌شد که بیرون کاروانسرا بود. در بخش باختری کاروانسرا یخچالی ساخته شده بود که شوربختانه از میان رفته است و تنها تلی از آن دیده می‌شود. جای نگه‌داری شتران که در گذشته به آن شترخوان یا باره‌بند می‌گفتند، در این کاروانسرا دیده می‌شود و ساخت دل‌انگیزی دارد. چهار برج نگهبانی نیز نمای بیرونی کاروانسرای ده‌نمک را دیدنی‌تر کرده است.
کاروانسراها در گذشته‌ها از پویا و کاراترین سازه‌های مهرازی ایران بودند و پیوندی ناگسستنی با زندگی مردم داشتند. شاید یکی از سودمندترین سازه‌هایی که در ایران ساخته می‌شد و به کمک زندگی شهری و روستایی می‌آمد، کاروانسراها بودند؛ از آن‌رو که با آمدن کاروان‌ها و آوردن کالاهای مورد نیاز مردم از جاهای دور، به ادامه‌ی زندگی و فراهم آوردن ابزارهای زندگی کمک شایانی می‌کردند. این سازه‌ها اکنون هم، با همه‌ی دگرگونی در زندگی اجتماعی مردم، زیبا و چشمگیر هستند و با وجود خاموشی و سکوت امروزی‌شان، خبر از هیاهو و رفت‌وآمدهایی می‌دهند که با زندگی روزمره‌ی مردمان سده‌های پیشین آمیخته شده بود. نگاهبانی و باززنده‌سازی آن‌ها بخشی از مسوولیت و پای‌بندی ما به میراث بازمانده از گذشتگان است.
*یاری‌نامه: گزارش خبرگزاری تسنیم؛ تارنمای کویرها و بیابان‌های ایران.
با دیگر کاروانسراهای تاریخی ایران آشنا شوید:
