گستره‌ای که مجموعه‌ی تاریخی و فرهنگی بیستون نامیده می‌شود، آثاری از دوره‌ی نوسنگی تا یک‌سده پیش را دربرمی‌گیرد و در خود جای داده است. آنجا پایگاهی برای نشانه‌های تاریخی همه‌ی گذشته‌ی ماست و از مهم‌ترین زیستگاه‌ها در فلات ایران شناخته می‌شود که در هر دوره‌ی تاریخی جایگاهی برای باشندگی و زندگی بوده است. یکی از آن نشانه‌های دیرینه، «کاروانسرای بیستون» است.
در جایی که رو به دشتی سبز و دیدنی دارد، کاروانسرایی ساخته شده است که بخشی از پهنه‌ی پنج کیلومتری مجموعه‌ی بیستون است. بیستون در شمال خاوری شهر کرمانشاه و از بخش‌های شهرستان هرسین است. این بخش در راهی جای گرفته است که در یک سوی آن شهر کرمانشاه و در سوی دیگرش شهر همدان دیده می‌شود. این کاروانسرای تاریخی که «شاه‌عباسی» هم نامیده می‌شود، در روبه‌روی کوه کنده‌کاری‌شده‌ای است که به آن «فرهادتراش» می‌گویند.
کوه بیستون در گذشته‌ها و در نگاه مردمان آن سامان، کوهی سپند (:مقدس) بود و باورهای بسیاری درباره‌ی آن وجود داشت. در دامنه‌ی همین کوه است که شهر بیستون رَخت افکنده است. بیستون، دو دهستان دارد که یکی را چم‌چال و دیگری را شیزر می‌نامند. این دوبخش همسایگان شهرهای صحنه و کرمانشاه هستند و سیراب از رود گاماسیاب. مردمانش نیز با گویش لکی سخن می‌گویند.
کاروانسرای بیستون، آن‌چنان که آوازه دارد، به دستور شاه‌عباس یکم صفوی ساخته شده است، اما پایان ساخت آن به روزگار پادشاهی شاه‌سلیمان صفوی (درگذشته‌ی 1105 مهی) و در زمان صدراعظم او شیخ‌علی‌خان زنگنه بوده است. از این‌رو پیداست که زمان بسیاری برای ساخت کاروانسرا به کار رفته است. اما یک دیدگاه دیگر چنین است که پایه‌ریزی سازه‌ای که اکنون کاروانسرای بیستون نام دارد، در سال‌های پایانی شهریاری ساسانیان بوده است. این دست از پژوهندگان، دلیلی که برای درست بودن دیدگاه خود می‌آورند (افزون بر نشانه‌های مهرازی) آن است که بیستون از گذشته‌های بسیار دور، یکی از منزلگاه‌ها و راه‌های پیوندی میان ایران و میان‌رودان بوده است. به هر روی، این کاروانسرا در زمان صدراعظمی میرزا آقاخان نوری، در پادشاهی ناصرالدین‌شاه قاجار، به دستیاری استاد مهرازی آن زمان، جعفرخان معمارباشی، بازسازی شده است.
ویژگی‌های کاروانسرای بیستون
پهنه‌وری این سازه، شش‌هزار متر مربع است و به‌شیوه‌ی چهارایوانی ساخته شده است. چهار برج در چهارسوی آن هست که دو برج آن دایره‌ای و دو برج دیگر هشت‌گوشه‌ای (هشت‌ضلعی) هستند. پایه‌ی دیوارها از سنگ است و از آن پس با آجر بالا آورده شده است. هفت تاق‌نما در دروازه‌ی ورودی کاروانسرای بیستون برآورده‌اند که به آن زیبایی چشمگیری بخشیده است. از فضای سرپوشیده‌ی ورودی که بگذریم، ایوان‌ها پدیدار می‌شوند. از همان آغاز راه‌پله‌ای دیده می‌شود که راه به پشت بام می‌بَرد. روبه‌روی ورودی، حیاط پهنه‌ور کاروانسرا است. در سوی حیاط، اتاقک‌های شش‌گانه ساخته شده‌اند. یک ویژگی این اتاقک‌ها، ایوان سنگ‌فرش روبه‌روی آن‌هاست. بدین‌گونه مهراز آن در ساخت این سازه ذوق‌ورزی بسیاری نشان داده است و کاروانسرایی پیش چشم‌ها گسترده است که ستایش هر بیننده‌ای را برمی‌انگیزد. شترخوان کاروانسرا نیز مانند دیگر کاروانسراهای ایران، در پشت اتاق‌ها ساخته شده است.
کاروانسرای بیستون پس از پایان پادشاهی قاجاریه، کم‌وبیش رها شد و از آن به عنوان انبار غله بهره بُرده می‌شد. حتا جایی برای اسکان برخی خانواده‌های تهیدست نیز شده بود. در سالیانی نزدیک‌تر به ما، پایگاه نیروهای نظامی شد تا آن که سخن از ثبت جهانی مجموعه‌ی تاریخی بیستون به میان آمد. در این زمان بود که سازمان میراث فرهنگی آن زمان اختیار کاروانسرا را در دست گرفت و دست به باززنده‌سازی آن زد. کاروانسرای یادشده اکنون یکی از جاذبه‌های گردشگری و تماشایی شهر بیستون شناخته می‌شود و در کنار دیگر نشانه‌های باستانی و تاریخی آن مجموعه، درخششی درخور دارد.
*یاری‌نامه: کجارو؛ بیتوته؛ تارنمای دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
با دیگر کاروانسراهای تاریخی ایران آشنا شوید:
