رباط‌ها سازه‌هایی همانند کاروانسراها هستند، اما در شکل و طرحی ساده‌تر و کوچک‌تر. رباط نیز جایی برای باشندگی مسافرانی بود که از شهرهای دیگر راهی شهر خواستگاه (:مقصد) شده بودند و نیاز داشتند در جایی بمانند و رَخت و بار خود را در اتاقکی نگه‌دارند. از این دست رباط‌ها در سراسر ایران نام‌ونشان می‌توان گرفت. سازه‌ای که در شهر تربت حیدریه هست و «رباط طبسی» نام دارد، نمونه‌ای از این فضاهای مهرازی است.
اشاره کردیم که سازه‌ی برون‌شهری طبسی پیش از آن که کاروانسرا باشد، رِباط است. پس از این فرق کاروانسرا با رباط را برمی‌شماریم. رباط طبسی در شهر تربت حیدریه، در استان خراسان رضوی است. این شهر با تربت جام، مشهد و نیشابور همسایه است و در گذشته‌های تاریخی زاوه نامیده می‌شد. رباط آن درست در مرکز شهر است و با آرامگاه قطب‌الدین حیدر (از عارفان ایرانی پایان سده‌ی ششم و آغاز سده‌ی هفتم) دوری اندکی دارد. ساخت رباط طبسی به دوره‌ی قاجار بازمی‌گردد. بانی آن نیز بازرگانی به نام محمدابراهیم طبسی بوده و از این‌رو این رباط به نام او آوازه پیدا کرده است.
پیش‌تر از تفاوت کاروانسرا و رباط یاد کردیم. رباط‌ها در آغاز جایی برای گذر موقت مسافران بود، یا جایی برای باشندگی کوتاه‌زمان سربازانی که از جایی به جای دیگر می‌رفتند. ساختمان رباط، وارون کاروانسرا، به ساده‌ترین شکل ساخته می‌شد و تنها اتاق‌ها و انباری داشت. برجی نیز در کنار آن می‌ساختند تا جایی برای نگاهبانی باشد. سپس‌تر، در دوره‌ی میانی تاریخ ایران، رباط‌های جایی برای گذران و زندگی عارفان و صوفیان گوشه‌نشین شدند و کم‌وبیش به مرکزی فرهنگی دگرگونی کاربری یافتند. در همان دوره بود که رباط‌ها در گسترش فضای مهرازی خود، تبدیل به خانقاه شدند. اما همچنان رباط‌سازی ادامه یافت و برخی از آن‌ها شکل‌گونه‌ای از کاروانسرا یافتند و جایی برای باشندگی مسافران و رهگذران شدند. رباط طبسی نیز برای جاگیری مسافران و گروه کوچکی از کاروانیان ساخته شده بود؛ به‌ویژه برای کسانی که به دیدن آرامگاه تربت حیدریه می‌آمدند.
ویژگی رباط طبسی
این سازه دربردارنده‌ی حیاط، ایوان، اتاق‌های کوچک و آخوری برای نگه‌داری چارپایان است. بخشی نیز در آن هست که با قرار دادن ریسمان یا حلقه‌هایی، چارپایان را به آن می‌بندند. این بخش را در اصطلاح «اخیه» می‌نامند.
ایوان‌های رباط طبسی دوگانه است و شکل سازه مربعی است. در میانه‌ی حیاط رباط، حوض کوچکی ساخته شده است تا بدان نمایی زیبا بخشیده باشند. این حوض به آب‌انباری راه دارد که در بخش خاوری رباط ساخته شده است. در همان بخش خاوری رباط است که نمای بلند آرامگاه قطب‌الدین حیدر دیده می‌شود.
در مهرازی سازه چندان پابند آرایه‌ها و تزیینات نبوده‌اند و کم‌وبیش بسیار ساده ساخته شده است. اتاقک‌ها سقف‌های قوسی‌شکلی دارند. همین قوس‌هاست که با همه‌ی سادگی سازه، بدان شکلی دیدنی و دل‌پذیر بخشیده است.
اکنون که راه‌ورسم سفرها دگرگون شده است، میراث فرهنگی تربت حیدریه در سال 1385 خورشیدی از رباط طبسی تربت حیدریه موزه‌ای مردم‌شناسی ساخته است. در این موزه، هر آنچه با فرهنگ و آداب و آیین‌های مردم آن شهر پیوند دارد، نشانه‌هایی می‌توان یافت؛ از ریسندگی و رنگرزی گرفته تا شیوه‌ی جشن‌ها و شب‌نشینی‌ها و کارهایی مانند آهنگری و عطاری و گلیم‌بافی و نمونه‌هایی همانند آن که ریشه در تاریخ مردم تربت حیدریه دارند. بخشی از رباط طبسی نیز اکنون جایی برای برپایی کارگاه‌های هنری است و گوشه‌ای نیز برای چایخانه‌ای سنتی و کتابخانه ویژه شده است. برگزاری جشن‌هایی، مانند جشن نوروز، در رباط طبسی، از آیین‌های دل‌انگیزی است که هر سال در این سازه‌ی تاریخی انجام می‌شود و در آن با خوراک‌های بومی از باشندگان پذیرایی می‌شود و نوای موسیقی بومی خراسان شادی‌بخش افزون‌تر مهمانان و باشندگان است.
در اسفندماه سال گذشته، کارهایی برای باززنده‌سازی رباط طبسی به‌دستیاری اداره‌ی میراث فرهنگی تربت حیدریه انجام گرفت و گویا کاربری‌های نوینی برای آن پیشنهاد شد.
*یاری‌نامه: تارنمای کجارو؛ گردشگری ایران؛ کتاب «کاروانسرا در ایران» نوشته‌ی سعید هادی‌زاده کاخکی (دفتر پژوهش‌های فرهنگی- 1393).
با دیگر کاروانسراهای تاریخی ایران آشنا شوید:
