در سده‌های دور تاریخی، رباط و کاروانسرایی در راهی که شهرهای سمنان و دامغان را به‌هم پیوند می‌دهد، ساخته شده است. یکی از این دو سازه که «رباط انوشیروانی» نام دارد، بازمانده از پادشاهی ساسانیان است و در گذر زمان آسیب‌هایی دیده است، اما هنوز رنگ‌وروریی از شکوه باستانی خود دارد.
سراغ رباط انوشیروانی را باید در 36 کیلومتری جاده‌ی سمنان- دامغان گرفت؛ درست در جایی که گستره‌ی سردسیر آهوان دامن افکنده است. آهوان زمستان‌های برف‌انبار و بسیار سرد دارد و گردنه‌ی جاده‌ای آن در فصل یخبندان سال، با بوران‌ها و ریزش برف‌های سهمگین، دشواریی برای آمدوشد پدید می‌آورد، اما تابستان‌هایش خُنک و دل‌پذیر است و روستاهای کوهپایه‌ای‌اش دل‌خواه برای گردشگری و لذت‌بردن از زیست‌بوم دل‌ربای آن. روستاهای آهوان را «کلاته» می‌نامند و کلاته‌ها سرشار از باغ‌های پُرشکوفه هستند. رباط انوشیروانی (در کنار کاروانسرای شاه‌عباسی آهوان که از آن یاد خواهیم کرد) در چنان سرزمین زیبا و فریبایی دیده می‌شوند.
در نوشته‌های تاریخی و جغرافیایی، بانی رباط انوشیروانی را خسرو انوشیروان یکم، شهریار نامدار و دادگر ساسانی، دانسته‌اند و چنین افزوده‌اند که در نیمه‌ی نخست سده‌ی پنجم مهی، شرف‌الدین‌معالی انوشیروان، پادشاه آل‌زیار، آن را گسترش داد و مرمت کرد. با این همه، شاید به‌دست‌دادن تاریخ باریک‌بینانه‌ی ساخت رباط انوشیروانی نیاز به پژوهش‌های تاریخی افزون‌تری داشته باشد.
ویژگی رباط انوشیروانی
این سازه را که اکنون کم‌وبیش نیمه‌ویران شده است، چهارگوش ساخته‌اند. برای برآوردن و پی‌افکندن آن نیز از ساخت‌مایه‌هایی (:مصالحی) مانند سنگ و گچ و ساروج بهره برده‌اند و سازه‌ای شکل داده‌اند که هنوز هم پس از گذشت بیش از هزارسال بخشی از آن استوار و پابرجاست. اگر در دوره‌های پس آن باززنده‌سازی‌ها و مرمت‌ها انجام می‌گرفت و دستی به سر و روی آن می‌کشیدند، با رباط و کاروانسرایی بازمانده از روزگار باستانی ایران روبه‌رو بودیم که بیش از آنچه اکنون می‌بینیم، پایدار مانده بود.
رباط انوشیروانی چهار ایوانی ساخته شده است. ایوان‌ها برخی بزرگ و برخی کوچک‌اند؛ چیزی نزدیک به 85 متر درازای بزرگ‌ترین ایوان است و 40 متر نیز گستردگی کوچک‌ترین ایوان رباط انوشیروانی است. به هر روی، شیوه‌ی ساخت و مهرازی رباط به‌گونه‌ای است که تردیدی برجای نمی‌گذارد که این سازه را در روزگار ساسانیان برای آسانی رفت‌وآمد مسافران برپا کرده‌اند و کاربردی نظامی نداشته است. این نکته گواه آن است که کاروانسراسازی در مهرازی (:معماری) ایران پیشینه‌ای کهن دارد.
گرداگرد رباط، 26 اتاقک دیده می‌شود. این اتاقک‌ها با ایوان‌های چهارگانه پوشیده شده‌اند و سرپناه گرفته‌اند. آگاهان می‌گویند که چنین شیوه‌ای در ساخت کاروانسرا، نمونه‌های چندانی ندارد و این را باید از ویژگی‌های برتر رباط انوشیروانی دانست.
از همه زیباتر ورودی‌های رباط انوشیروانی است. دو ورودی آن رو به کوهی بلند ساخته شده است و دورنمایی تماشایی بدان بخشیده است. سه برج نیم‌دایره‌ای نیز در سه بخش خاور و باختر و جنوب رباط برآورده‌اند و دو برج نیز در دو سوی درِ ورودی سازه ساخته‌اند. هنوز هم با همه‌ی آسیب‌هایی که به این رباط زده شده است، شکوه و چهره‌ی مهرازانه‌ی آن دل‌انگیز است.
گویا رباط انوشیروانی تا سده‌ی هشتم و روزگار چیرگی ایلخانان مغول هم‌چنان به کاربری خود ادامه داده بود، اما از آن پس از چشم‌ها افتاد؛ به‌ویژه آن که در دوره‌ی صفوی در نزدیکی رباط انوشیروانی، کاروانسرای شاه‌عباسی ساخته شد و آن کاروانسرا مسافران افزون‌تری را به‌سوی خود کشید؛ از این‌رو رباط انوشیروانی تا روزگار قاجار کاربری نظامی یافت و پادگانی برای سربازان شد. از این رباط اکنون دیواره‌ها و بخشی از تالار ورودی بازمانده است و طرحی از اتاق‌های آن.
همان‌گونه که پیش‌تر اشاره کردیم، در نزدیکی رباط انوشیروانی، کاروانسرای صفوی در سال‌های پایانی سده‌ی یازدهم مهی ساخته شده است. این کاروانسرا را به نادرست «شاه‌عباسی» می‌نامند، در حالی که ساخت آن در زمان شاه‌سلیمان صفوی بوده است. افسوس که سنگ‌نوشته‌ی این کاروانسرا، در سال‌های گذشته، به غارت رفت! گویا چندگاهی نیز از آن به عنوان آغل گوسفندان استفاده می‌شد!! در بهار سال 1394 خورشیدی خبرها نشان از آن داشت که «در حال حاضر اثر تاریخی کاروانسرای صفوی آهوان متروکه و در معرض از بین رفتن است»(تارنمای فردا)، اما در شهریورماه 1401 به نقل از مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان سمنان گفته شد که: «با پیگیری‌های اداره‌ی کل میراث فرهنگی استان سمنان، کار مرمت این اثر تاریخی فاخر آغاز شده است»(تارنمای دنیای سفر).
*یاری‌نامه: گزارش خبرگزاری‌های ایرنا؛ ایسنا؛ جام جم.
با دیگر کاروانسراهای تاریخی ایران آشنا شوید:
