از گذشته‌های دور که «بازار قزوین» ساخته شد، تا به امروز، این سازه‌ی زیبا پیوندگاهی میان دادوستدکنندگان و نیازهای شهری بوده است. از مهم‌ترین ویژگی‌های این بازار، گستردگی بسیار و مهرازی چشم‌نواز آن است. بازار قزوین با پهنه‌ای 14 هکتاری دارای بخش‌های پُرشماری برای پیشه‌ورانی از هر دست است. این بخش‌ها بازارچه نامیده می‌شوند و هر کدام ویژگی‌های برجسته و نمایانی دارند؛ هرچند برخی از آن‌ها در گذر زمان از میان رفته‌اند.
در گذشته‌ها بازار قزوین دربردارنده‌ی بازارچه‌هایی بود و در هر بازارچه پیشه‌ورانی مانند بازارچه‌های آهنگران، بلورفروشان، بزازها (پارچه‌فروشان)، پوست‌فروشان، خراط‌ها (چوب‌فروشان)، زرگرها، حلبی‌سازها، ریسمان‌سنج‌ها، چیتگرها، پنبه‌فروش‌ها و نمونه‌های دیگر سرگرم کوشش و تلاش بودند. یک بخش درخور توجه نیز زنانه‌بازار نام داشت که همان‌گونه که از نام آن برمی‌آید، برای نیازمندی‌ها و خریدهای بانوان و کالاهای زنانه بود.
بازار قزوین چندین بخش دارد که اندکی از آن‌ها اکنون از میان رفته‌اند. برخی از آن بخش‌ها چنین نامیده می‌شدند: سرای سعادت، سرای شاه، سرای وزیر، سرای حاج‌رضا، سرای دالان‌دراز، سرای ضرابخانه، سرای نگارالسلطنه، سرای بهشتی، کاروانسرای سعدالسلطنه، گرمابه‌ی سعدیه، حیاط قهرمانی و تجارتخانه‌ی تومانسیان. در باره‌ی پاره‌ای از این بخش‌ها سپس‌تر اشاره‌ای کوتاه خواهیم کرد.
دیرینگی بازار قزوین
سنگ بنای بازار قزوین، دستِ کم در هزار سال پیش گذاشته شده است؛ هرچند تاریخ باریک‌بینانه‌ای برای آغاز ساخت آن نمی‌توان پیدا کرد اما ساختار کنونی آن در زمان صفویه گذاشته شد. برخی بر این باورند جایی که اکنون مسجد جامع قزوین است و دوری‌ای با بازار دارد، در گذشته‌ها جزیی از یک مجموعه بوده‌اند. به سخن دیگر، درازای بازار قزوین از موقعیت کنونی آن تا مسجد جامع شهر بوده است. اما اکنون و در ساختار کنونی شهر، میان این دو جا، فاصله افتاده است.
اشاره کردیم که بازار قزوین در دوره‌ی صفویه گسترش یافت. این را هم باید افزود بخش بسیاری از این بازار در زمان پادشاهی قاجارها و به‌دست حکمران شهر، محمدباقرخان سعدالسلطنه، پی‌ریزی و ساخته شد. این کار سبب شد که بازار جابجایی از جنوب به شمال پیدا کند و مسجد بازار از بافت کنونی‌اش جدا شود.
یک سبب توجه به بازار قزوین در دوره‌ی صفویه، پایتختی شهر قزوین در آغاز بنیان گذاری شاهنشاهی صفوی بود. آن‌ها از سال 907 تا 1000 مهی، قزوین را به پایتختی برگزیده بودند و سپس اصفهان را جایگزین آن ساختند. در آن بازه‌ی زمانی بود که بازار شهر گسترش افزون‌تر از پیش یافت و دادوستدها و فروش کالاها بیش‌تر شد و پیوندگاهی میان ایران و بازرگانان سرزمین‌های دیگر شد. سازه‌هایی که در کاخ باغ سعادت بازار دیده می‌شوند همگی ساخته‌شده در دوره‌ی صفوی هستند. در دوره‌ی قاجار آن‌چه بازار قزوین را رونق بیش‌تر بخشید، ساخت کاروانسرای سعدالسلطنه در زمان پادشاهی ناصرالدین‌شاه قاجار بود. رشد و توسعه‌ی بازار تا زمان پهلوی نخست ادامه یافت. به‌ویژه در زمانی که ایران ناخواسته درگیر جنگ جهانی نخست شده بود، بازار قزوین به‌سبب بازرگانی و پیوندهای جهانی، محل توجه بسیار بود؛ چرا که در راه (مسیر) جاده‌ی تهران به روسیه و اروپا جای داشت و ارزشی فراسرزمینی یافته بود.
مهرازی و بخش‌های بازار قزوین
ترکیب و آمیختگی مهرازی بازار قزوین به‌راستی زیباست و در ساخت آن هنرورزی بسیاری شده است. طرح‌های شطرنجی این بازار و ورودهای گوناگونش و فضاهای باشُکوه آن، چیزی نیست که از چشم نگرندگان و بازدیدکنندگان بازار پنهان بماند. بلندای بسیار سقف بازار و تاق‌های آجری آن نیز درخور نگرش بسیارند و درها هرکدام به سویی باز می‌شوند که با کاربری بازار همسانی دارند: درِ شمالی رو به تیمچه‌ی سرباز، درِ جنوبی رو به تیمچه‌ی سرپوشیده، درِ خاوری رو به سرای وزیر و درِ باختری رو به چهارسوق گشوده می‌شوند و جهانی از گوناگونی (تنوع) شکل می‌دهند. از آجرکاری و کاشی‌کاری آن نیز باید یاد کرد و آن را از ویژگی‌های یگانه و زیبایی‌بخش این سازه دانست.
بازار قزوین با چنان مهرازی شکوهمندی، از دیدنی‌های شهر قزوین است و بازدید از آن برای گردشگران همواره خوشایند است. تیمچه‌ها و سراهای تاریخی و گرمابه‌ای کهن و دیگر بخش‌های این بازار، مجموعه‌ای را ساخته‌اند که تماشایی است.
سرای سعدالسلطنه‌ی بازار در دوره قاجار ساخته شده است و چهارسوق آن از ارزش مهرازی ویژه‌ای برخوردار است و گنبد کاشی‌کاری‌اش دل‌انگیزی بیشتری بدان بخشیده است. این سازه یکی بزرگ‌ترین سراهای بازرگانی ایران است.
سرای وزیری در روبه‌روی درِ باختری بازار، دارای تاق کاشی‌کاری‌شده و گنبدی آجری است. کاشی‌ها طرح‌هایی به‌راستی دیدنی دارند. از دیگر ویژگی‌هایش حیاط پهنه‌ور آن است. این حیاط اتاق‌هایی دو اشکوبه‌ای دارد.
سرای حاج‌رضا نیز از دیگر بخش‌های بازار است. حیاطی گسترده و اتاق‌هایی فراوان، شکلی تیمچه‌ای بدان بخشیده است. پیوند آن با بازارچه‌ی وزیر است. در این بخش نیز کاشی‌کاری‌های دل‌پسند دیده می‌شود.
سرای رضوی در زمان شاه‌تهماسب صفوی ساخته شده است و دو ایوانی است. دو اشکوب آن اتاق‌های بسیار دارند و کاشی‌کاری گنبد آن نمونه‌وار است. تیمچه سرباز نیز دو اشکوبه‌ای است و کاشی‌های آن طرح‌هایی از گل‌وبته و پرندگان و نگاره‌های دیگر هستند و اُرُسی چوبی درها نیز باشکوه است. از تیمچه سرپوشیده نیز باید یاد کرد که سقف پوشیده‌ای دارد. تیمچه‌ی سیدکاظم نیز در میانه‌ی بازار است و از گذشته‌ها جایی برای دادوستد چرم‌فروشان بوده است. به همین‌گونه از تیمچه درویش یاد کنیم که اکنون به همان شکل تاریخی‌اش باز مانده است.
برشمردن تک‌تک بخش‌های بازار قزوین دشوار و زمان‌بَر است و تنها با دیدن آن است که می‌توان به یکی از شاهکارهای مهرازی بازارهای ایران پی بُرد؛ سازه‌ای که هنوز هم نبض اقتصاد و بازرگانی کهن‌شهر قزوین است.
یاری‌نامه: جُستار « بازار تاریخی قزوین و روند شکل‌گیری آن» نوشته‌ی هما بیوک‌آقایی (مجله‌ی معماری‌شناسی- آذر 1397- شماره 3)؛ گزارش خبرگزاری ایرنا؛ تارنماهای شهرسازی‌آنلاین؛ سیری در ایران.
با دیگر بازارهای کهن ایران در نشانی زیر آشنا شوید:
