بازار شهر اهر در استان آذربایجان شرقی را گاهی به نام تاریخیاش «بازار نصیربیگ» میشناسند. اگر بازار تبریز را نادیده بگیریم، بازار دیگری در آذربایجان نیست که دیرینگی بازار اهر را داشته باشد. هنوز هم اتاقکهای (حجرههای) کهن آن بهجاست و پیشهورانی در آن سرگرم کار و تلاشاند که هنر خود را به میراث از پدرانشان آموختهاند. بازار اهر بیگمان یکی از جاذبههای گردشگری این شهر زیباست.
مردمان گسترهای که آن را ارسباران مینامند و دربردارندهی شهرهای اهر، ورزقان و کلیبر و چند شهر دیگر است، همواره چشم به بازار اهر داشتهاند و نیازمندیها و خریدهای روزانهشان را از این بازار فراهم میکردند. از سدههای پیش تا کنون چنین بوده است و هنوز هم بازار اهر جایگاه نمایان خود را در زندگی شهری مردمان آن پهنه از دست نداده است.
تاریخچهی بازار اهر
شاید چندان باریکبینانه نتوان پی بُرد که بازار اهر در چه سالی ساخته شده است، اما سندهایی در دست هست که نشان میدهد والی ارسباران در دورهی قاجار که رشیدالملک نام داشت، این بازار را که پیشتر از او ساخته شده بود، بازسازی کرد و رونق و شُکوه دیگری بدان داد. این کار در سال 1321 مهی، در زمان پادشاهی مظفرالدینشاه قاجار، انجام گرفت.
به هر روی، در آن سالیان بازار را چنان سامان دادند که با شرایط بازرگانی و اجتماعی آن بخش از آذربایجان هماهنگی داشت. بهویژه آن که اهر جایی برای رفتوآمد کاروانهای بازرگانی بود و خودِ شهر موقعیتی راهبردی داشت. پس ساخت بازاری که پاسخگوی نیازهای بازرگانان و تاجران باشد، بایستگیای داشت که والی اهر به آن پی بُرد و در گسترش دادن آن از هیچ کوششی فروگذار نکرد. در دورهی قاجار، بازار اهر از بازارهای مهم و شناختهشدهی ایران بود و توجه بسیاری بدان میشد. نکتهی مهم آن است که با آنکه ساخت همهی بخشهای بازار چندین سال بهدرازا انجامید و سازهای نبود که به یکباره و در زمان کوتاهی به پایان برسد، از یکپارچگی در ساخت برخوردار است و از دید مهرازی مهم شناخته میشود.
ویژگیهای بازار اهر
نخست اشاره کنیم که گنبد بازار اهر بهتمامی از آجر ساخته شده است و مهرازان آن از بهکار بردن گچبریهای دیدنی، پرهیز نکردهاند. همین آرایه است که بازار را ویژگی کممانندی میدهد و در میان بازارهای تاریخی آن گستره نمایانتر میسازد. آن گچبریها بر سر در مغازههای بازار دیده میشود و هر نگاهی را بهسوی خود میکِشد.
بازار اهر دو اشکوبهای است و چهار بخش و راسته دارد، به نامهای بازار کفاشان، بازار جعفرقلیخان، بازار نصیربیگ و راستهبازار دارد. همهی این راستهها گچبریهایی با طرح گلوبرگ دارند و آجرچینی آنها بهراستی تماشایی است. سقف بازار چوبی است و دیوارها خشتی. ورودیها نیز چندگانهاند و این اجازه را به بازدیدکنندگان میدهند تا به آسانی وارد بازار شوند و خریدهای خود را انجام دهند.
دو بخشی از بازار که هنوز رنگورو و حالوهوای کهن خود را بیشتر از دیگر بخشها نگه داشتهاند، یکی بازار کفاشان است که در زبان آذری به آن باشماخچیبازار میگویند و دیگری بازار نصیربیگ است. میدان دواب و میدان ترهبار از دیگر بخشهای این بازار چند سدهای است.
شوربختانه تاکنون پژوهشهای اندکی دربارهی بازار تاریخی اهر شده است؛ در حالی که این سازه هم از دید مهرازی و هم نقشی که در تاریخ این شهر بازی کرده است، درخور توجه ویژهای است. بازار اهر همواره یکی از فضاهای کالبدی شهر بوده و با گسترهی پیرامون خود پیوندی تنگاتنگ داشته است. این ویژگی، پیوندهای اجتماعی مردمان اهر را بیشتر کرده و بازار شهر را کانونی برای ارتباطهای اجتماعی و فرهنگی ساخته است. این بازار در راستای راهها و گذرگاههای شهر ساخته شده و با چهار دروازهی اصلی شهر دسترسی داشته است؛ دروازههای چهارگانهی: کلیبر، تبریز، هوراند و اردبیل. ورودیهای فرعی بازار نیز به میدانچهها و محوطههای باز راه دارند.
همانگونه که پیشتر گفتیم، بازار اهر بهتدریج و با نگرش به دگرگونیهای بازرگانی و اجتماعی شهر شکل گرفته و گسترش یافته است. بازار اهر بازاری است که به پیروی از رشد و گسترش شهر، کالبد خود را توسعه و تغییر داده است.
اهر سرزمینی زمینلرزهخیز است. بازار آن نیز از آسیب زمینلرزه در امان نمانده است. برای نمونه، بخشی از این بازار تاریخی در زمینلرزه امرداد 1391 اهر ویران شد، اما خوشبختانه بهسرعت بخشهای خرابشده را بازسازی کردند.
*یارینامه: جُستار «بازشناسی تحولات معماری در مجموعهی تاریخی بازار اهر» نوشتهی اسداله شفیعزاده و محمدرضا ابراهیمی (مجلهی معماری و شهرسازی ایران- شماره 12- زمستان 1395)؛ خبرگزاریهای میراث آریا؛ اهر وصال و اهر امروز.
با دیگر بازارهای کهن ایران در نشانی زیر آشنا شوید:
