بازار کرمان؛ نگینی خیره‌کننده و درخشان

اگر بخواهیم یکی از زیباترین بازارهای تاریخی ایران را نام ببریم، شاید بی‌درنگ ذهن ما به‌سوی بازار کرمان کشیده شود؛ بازاری که چنان دل‌انگیز است و ساخت و مهرازی دل‌ربایی دارد که آن را «کلکسیونی از مهرازی ایران» نام نهاده‌اند. از زمان ساخت بازار کرمان تا یک سده پیش، نشانه‌هایی از دوره‌های گوناگون تاریخ ایران در این سازه پیداست. بازاری که در دل خود چندین بازار کوچک‌تر را جا داده و مجموعه‌ای درخشان و کم‌مانند پدید آورده است.

بازار کرمان را «بازار گنج‌علی‌خان» نیز می‌نامند؛ اگرچه بازار گنج‌علی‌خان، خود بخشی از این بازار بزرگ است. این نام یادآور فرمانروای بسیار نامدار ایران در زمان شاه‌عباس یکم صفوی است که از سال 1005 تا 1035 مهی به شایستگی بر کرمان فرمان راند و در آبادی این بخش از ایران، کوشش بسیار کرد. تاریخ میانه‌ی کرمان با نام نیک گنج‌علی‌خان گره خورده است.
بازار کرمان از میدان ارگ این شهر آغاز می‌شود و تا میدان مشتاقیه ادامه می‌یابد. زمانی که بازار ساخته شد، به‌سرعت جایگاه برجسته‌ی خود را در بازرگانی گستره‌ی پهناوری که از کرمان آغاز می‌شد و تا شهرهای دیگر ادامه می‌یافت، پیدا کرد. به سبب همین رونق و ارزش بود که در بازه‌ی زمانی کوتاهی بر دامنه‌ی بازار افزوده ‌شد و کاروانسراهایی در آن ساختند که رنگ‌روی مهرازی و هنری زمان خود را داشتند.
اما هسته‌ی نخست بازار کرمان در سده‌ی هشتم مهی و در روزگار چیرگی آل مظفر بر کرمان گذاشته شد. با این همه، ارزش آن زمانی بسیار بیشتر شد که گنج‌علی‌خان (همان‌گونه که پیش‌تر اشاره کردیم) دست به نوسازی‌هایی در آن زد و از آن بازاری دیدنی و پُرکاربرد ساخت. پس شاید بتوان بازار کنونی کرمان را یادگاری از روزگار صفویه دانست؛ هرچند زندیه و قاجاریه نیز در زمان چیرگی خود بر ایران، در افزودن به بازار و رونق بیش‌تر بخشیدن به آن، دست داشتند.

بخش‌های گوناگون بازار کرمان
هنگامی که از بازار کرمان سخن می‌گوییم نباید از یاد ببریم که بازار این شهر، در دل خود، چندین بخش دارد که هرکدام به نام بازار شناخته می‌شوند؛ پس چه‌بسا بتوان مجموعه بازار کرمان را بازار در بازار نامید! بازارهایی مانند: گنج‌علی‌خان، اختیاری، زرگری، عطاران، مسگرها، کفاش‌ها، کلاه‌مال‌ها، آهنگری، عزیز، مظفری، قدم‌گاه، قلعه‌محمود و نیز بازار قلعه. برخی از این بازارها را باید اندکی بیشتر شناخت.
– بازار گنج‌علی‌خان: اصلی‌ترین بخش بازار کرمان است و مهراز آن استادی به نام محمد معماریزدی بوده است. پی‌ریزی و پایان ساخت این بازار 20 سال زمان بُرده است. گچ‌بری‌ها و نقاشی بازار گنج‌علی‌خان همانند تابلویی دل‌انگیز است و بسیار تماشایی. آن نقاشی‌ها در آغاز بازار دیده می‌شوند و از زمان طراحی و نقش‌کشیدن‌شان چهار سده می‌گذرد. بازار گنج‌علی‌خان پُررفت‌وآمد است و دربردارنده‌ی بخش‌هایی مانند: کاروانسرا، گرمابه، آب‌انبار و میدان.
– بازار اختیاریه: این بخش را در گذشته‌ها بازار شاهی می‌نامیدند. مهرازی آن کهن است و جایی برای پیشه‌ورانِ پارچه‌فروش، کفاش، زرگر، عطاری‌ و نمونه‌های دیگر شمرده می‌شود. یک ویژگی بازار اختیاریه، پهنای اندک آن در سنجش با دیگر بخش‌های بازار کرمان است. در پایان بازار اختیاریه می‌توان کاروانسرای گلشن، گرمابه و مسجدی به نام چهل‌ستون را دید.
– بازار وکیل: در سال‌های پایانی سده‌ی سیزدهم، در روزگار پادشاهی قاجار، بازار و کیل به دستور فرمانروای کرمان به نام وکیل‌الملک ساخته شد. این بازار مجموعه‌ی بزرگی از بازار، گرمابه، کاروانسرا و مسجد است و در زیبایی و آرایه‌های مهرازی، به‌راستی دیدنی و کم‌مانند شمرده می‌شود. موزه‌ای نیز در گوشه‌ای از بازار وکیل دیده می‌شود.
– بازار سردار: سه راسته‌ی اصلی در چهار بازارچه‌ی هم‌بُر (:متقاطع)، بازار سردار را شکل می‌دهند. در پایان بازار نیز کاروانسرایی تاریخی بنا شده است.
– بازار مظفری: هنگامی که بازار وکیل به پایان می‌رسد، با بازار دیگری روبه‌رو می‌شویم که مظفری نام دارد که قدم‌گاه و مسجدی در آن ساخته شده است. یک بخش آن سرپوشیده و بخش دیگر روباز است. خرازها، آجیل‌فروش‌ها و عطاران در این بازار بیشتر دیده می‌شوند.
– بازار عطاری: دارای 19 باب مغازه است و آغاز آن از سوی چپِ سر در ورودی بازار وکیل است.
– بازار میدان‌قلعه: چهارسوق گنج‌علی‌خان راه به بازار میدان‌قلعه می‌بَرد. بیش‌تر پیشه‌وران این بازار از قالی‌فروشان، لحاف‌دوزان، خواروبارفروشان و عطاران هستند.
– بازارهای کلاه‌مالی و زررگری: بازار کلاه‌مالی کوچک است و تنها 13 باب مغازه دارد. عمود بر این بازار، بازار زرگری دیده می‌شود که گاه به آن بازار قیصریه هم می‌گویند و نزدیک به 50 باب مغازه را در خود جا داده است.
در بازار کرمان، در کنار فروشندگان نوترین کالاها، به پیشه‌ورانی نیز برمی‌خوریم که هنر و کار خود را از پدران‌شان آموخته‌اند و هنوز هم سرگرم کار دیرینه‌ی خود هستند؛ کسانی مانند مسگرها، قلاگری‌ها (کسانی که ظرف‌ها را سفید می‌کنند) و آهنگران.

وضعیت کنونی بازار کرمان
خبرگزاری مهر در گزارش آذرماه سال گذشته، از «عدم برنامه‌ریز‌ی‌ها» برای بازسازی بازار کرمان خبر داد و از «وضعیت نامناسب» آن نوشت. چنین خبری از بازار تاریخی و باارزش کرمان به‌راستی اسف‌بار است. در گزارش خبرگزاری مهر از رسیدگی‌نکردن به بخش‌های باززنده‌سازی‌شده‌ی بازار (مانند بازار طلافروشان) سخن به‌میان آمده و بازار قلعه‌محمود را «رهاشده» وصف کرده است. در ادامه‌ی گزارش مهر می‌خوانیم: «کاروانسرای کوزه‌گران وضعیت اسفناکی دارد و کاروانسرای هندوها نابسامان است… بیشتر حجره‌های بازارهای انشعابی کرمان بسته شده‌اند و در حال تخریب هستند. از سوی دیگر، حتا اگر دقیق‌تر به راسته‌ی بازار اصلی و حتا میدان گنج‌علی‌خان بنگرید می‌توان کاشی‌هایی را که فرو ریخته‌اند، ستون‌هایی را که شکم پیدا کرده و در حال ریزش هستند، گچ‌بری‌هایی را که تخریب شده‌اند، مشاهده کرد.»(گزارش خبرگزاری مهر- آذر 1401). نمی‌دانیم در یک‌سال گذشته کاری برای باززنده‌سازی بازار تاریخی کرمان شده است، یا نه؟ همین اندازه باید گفت که بازار کرمان از دید تاریخی، فرهنگی، مهرازی، هنر نقاشی و کاشی‌کاری و بسیاری نمونه‌های دیگر، یکی از مهم‌ترین بازارهای ایران است و نگاهبانی باریک‌بینانه و پیوسته از آن، بایستگی فراوان دارد.

*یاری‌نامه: گزارش ایسنا (فروردین 1401)؛ تارنمای‌های میراث فرهنگی استان کرمان؛ شهر معمار؛ جُستار «مجموعه بازارهای کرمان» نوشته‌ی فریبا کرمانی (مجله‌ی اثر، 1385- شماره‌ی41).

با دیگر بازارهای کهن ایران در نشانی زیر آشنا شوید:

بازار ایرانی؛ گذر از تاریخی کهن