بازار سمنان بر سر راه جادهی تاریخی ابریشم جای گرفته بود؛ جادهای که خاور و باختر جهان کهن را به هم پیوند میداد. از سوی دیگر، آن بازار پیوندگاه راه دوگانهای بود که یک سوی آن رو به خراسان داشت و سوی دیگرش رو به عراقعرب. از اینرو، مرکزی مهم برای دادوستدهای اقتصادی شناخته میشد و در سدههای گذشته همواره جایگاه خود را در اقتصاد ایران نگاه میداشت. بازار سمنان که اکنون سایهی بسیار کمرنگی از گذشتهی باشکوهش بهجا مانده است، به نام «بازار علاءالدوله» شناخته میشود.
علاءالدولهی سمنانی از عارفان بزرگ ایران در نیمهی دوم سدهی هفتم و نیمهی نخست سدهی هشتم مهی بود. آرامگاه او از سازههای تاریخی شهر سمنان است. بازار سمنان را از آنرو به نام علاءالدوله مینامیدند که از آرامگاه (بقعهی) علاءالدوله آغاز میشد و تا آرامگاه یا بقعهی مقرنسکاریشدهی ابراهیمِ اسماعیل ادامه داشت. با این همه، در گذر زمان، خیابانکشی، بازار را دو تکه کرد و بخش بسیار زیادی از این بازار ویران شد! بازار علاءالدوله پارهای از ساختار تاریخی شهر سمنان است و با گذشتهی آن سامان پیوند دارد.
بازار علاءالدوله یک نام دیگر هم دارد که اندکی شگفتآور است؛ آنجا را «بازار مُردهها» نیز مینامند! این نام بدان سبب بر روی بازار مانده است که رفتوآمدکنندگان برای رسیدن به بازار ناگزیر بودند که از گورستان کهن علمدار گذر کنند. این گورستان، دیوار به دیوار بازار بود و سرانجام نام خود را به بازار سمنان داد و سازهی زیبا و شلوغ بازار، نام بازارِ مُردهها را به خود گرفت. یک سبب دیگر آن بود که چون هنوز خیابانی برای رسیدن به گورستان ساخته نشده بود، مردم برای خاکسپاری درگذشتگانشان ناچار بودند که پیکر آنها را از میان بازار عبور دهند؛ از اینرو نام بازار مُردهها بر سر زبانها افتاد.
دیرینگی و ویژگی بازار سمنان
اشاره کردیم که پیش از خیابانکشیها، گسترهی بازار کهن سمنان بسیار بود. اکنون بازار به دو پارهی شمالی و جنوبی بخشبندی شده است. نزدیک به یکونیم متر درازای بخش شمالی است و 200 متر نیز بخش جنوبی آن را شکل میدهد. گاهی به بخش شمالی، راستهبازار هم میگویند. مسجد و کاروانسرا و گرمابهی کهن بازار در همین پاره از بازار دیده میشوند.
همزمانی ساخت بازار و شبستان علاءالدوله، از ویژگی دیگر این سازه است و هر دو اثر پذیرفته از دورهی ایلخانان در سدهی هفتم و هشتم مهی. سقف آن را هم خشتی و آجری برآوردهاند تا با اقلیم سمنان و آبوهوای خشک آن سازگار باشد. تاقها همگی ضربی هستند و برخوردار از زیباییهای آجرکاری. تاق ضربی یکی از سنتیترین شیوههای مهرازی در ایران است و به شکل نیمدایره بر روی دهانههای سازه، زده میشود. چنین تاقی، بار سازه را به یکسو انتقال میدهد. این نیز برشمردنی است در سردر بازار، سنگنوشتهای از کاشی لاجوردی دیده میشود.
بازار علاءالدوله در زمان قاجار بازسازی شد، اما آرامآرام اهمیت پیشین خود را از دست داد، هر چند در سالهای گذشته سازمان میراث فرهنگی سمنان باززندهسازیهایی در آن انجام داده است اما خیابانکشیای که بازار را دو بخشی ساخته آسیبی جدی به آن زده است و یکپارچگی بازار را (به شکلی که پیشتر بود) ناشدنی کرده است.
بازار علاءالدوله در کنار ارگ سمنان و مسجد کهن این شهر، مجموعهای را ساختهاند که نهتنها از دید تاریخی بلکه از نگاه گردشگری بسیار مهم بهشمار میروند. هر سه بنای یادشده در کنار هم و در مرکز شهر دیده میشوند. این نزدیکی از ویژگیهای برتر مجموعه یادشده است. از بازار علاءالدوله میتوان به مسجد کهن شهر رسید که منارههای آن بازمانده از دورههای غزنوی و سلجوقی است و بخشی نیز اثرگرفته از مهرازی دورهی ایلخانان. ایوان مسجد از دورهی تیموری و شبستان آن بازمانده از روزگار صفوی است. یکچنین مجموعهای تواناییهای صنعت گردشگری تاریخی سمنان را بالا میبرد و به توسعهی آن میانجامد.
نکتهی پایانی دربارهی بازار تاریخی سمنان آن است که در برخی سرچشمهها (:منابع) این بازار را از ساختههای علاءالدولهی سمنانی (عارف بزرگی که از او یاد کردیم) میدانند و میگویند که او بود که دستور ساختن بازار را داد. به هر روی، بخش شمالی این بازار اکنون جز پنجشش دکان، سازهی دیگری ندارد و کاروانسرای علاءالدوله، روبهروی این بخش از بازار است.
*یارینامه: خبرگزاریهای ایسنا؛ شبکه اطلاعرسانی دانا؛ آفتاب؛ جستار «مدیریت و برنامهریزی توسعهی گردشگری در سمنان» نوشتهی محمدرضا لوافیان و دیگران (فصلنامهی نگرش نو- تابستان 1396- شماره 3).
با دیگر بازارهای کهن ایران در نشانی زیر آشنا شوید: