بازار زنجان نشانه‌ی دیگری از تاریخ این شهر کهن است. بازار شهر را دو بخش بالا و پایین شکل می‌دهد و از باختر تا خاور گسترش یافته است. هنوز هم بازار زنجان مرکزی باارزش برای دادوستدهای اقتصادی است. در گذشته نیز چنین بود و کالاهایی که از تبریز راهی قزوین می‌شد، در بازار زنجان درنگی (:توقفی) داشت و میانجی‌ای میان آن دو شهر بزرگ بود. با شهرهای دیگر پیرامونش نیز پیوندهای استواری داشت و راهی برای گرداندن اقتصاد گستره‌ای پهناور در باختر ایران شناخته می‌شد.
بازار زنجان درست در جایی ساخته شده است که مرکز بافت کهن و تاریخی آن شهر است. در آن جایی که بازار هست، دروازه‌ی کهن جنوبی شهر که به آن قلتوق می‌گفتند، دیده می‌شد. بدین‌گونه کاروان‌هایی که از آن دروازه درون شهر راه می‌یافتند، دسترسی آسانی به بازار داشتند. پس می‌توان گرداگرد بازار زنجان را مجموعه‌ای با نشانه‌های تاریخی دانست و آن را بخشی از میراث دیرینه‌ی زنجان گمان بُرد.
ساخت و مهرازی بازار زنجان
پی و بُن این بازار در زمانی ریخته شد که دو سال بود آغامحمدخان سلسله‌ی قاجار را بنیاد گذاشته بود. اما توسعه‌ی بازار و ساخت اجزای آن تا سال 1213 مهی و به روزگار پادشاهی فتحعلی‌شاه قاجار ادامه یافت. سپس‌تر دست به ساخت‌وسازهای دیگر زدند و از آن مجموعه‌ای زیبا برآوردند. افزودن چندین سرا به بازار، در پایان ساخت و طراحی اصلی بازار انجام گرفت.
پیداست که مهرازی بازار زنجان، از آن‌رو که در روزگار چیرگی قاجاریه ساخته شده است، اثرپذیرفته از هنر همان دوران باشد. شیوه‌ی مهرازی قاجاری در سرتاسر بازار نمایان است و راسته‌ها و چهارسوق‌ها و سراها و کاروانسراها همان طرح و ساختی را دارند که استادان مهراز زمان قاجار به‌کار می‌بردند. به‌ویژه گرمابه‌های بازر که به شیوه‌ای دل‌پسند ساخته شده‌اند.
در توصیف بازار زنجان از دید مهرازی، پافشاری بر نقش کم‌مانند تاق‌ها، قوس‌های هلالی و راسته‌های بازار است و نیز طرح‌های هندسی‌ای که به‌کار رفته است تا نمای بازار در زیباترین شکل خود به چشم بیاید. به‌راستی هم این‌گونه است و بازار تاریخی زنجان را باید یکی از شاهکارهای مهرازی بازار در سرتاسر ایران کهن دانست. کاشی‌کاری‌های بازار نیز که همگی به سَبک قاجاری است و اجرای استادانه‌ی آن‌ها و ستون‌هایی با نماهای گلدانی، از دیگر هنرهای چشم‌نواز بازار زنجان است که از نگاه هیچ بازدیدکننده و بیننده‌ای پنهان نمی‌ماند.
بازاری بدین‌سان دل‌ربا و تماشایی، چندین بخش دارد: بازار قیصریه و بازار بزازها و نیز راسته‌هایی که به نام‌های حجت‌الاسلام و عبدالعلی‌بیک شناخته می‌شوند. راسته‌های زرگرها، کفاش‌ها، بزازها و سراج‌ها از دیگر بخش‌های بازار است. با این همه، بازار زنجان را باید دو بخشی دانست؛ یکی راسته‌ی اصلی است و دیگر راسته‌ی فرعی. راسته‌ی اصلی یک کیلومتر درازا دارد. راسته‌ی فرعی نیز دربردارنده‌ی چندین راسته‌ی کوچک است که راسته‌های حاج‌حسن، ترابی، انگورانی، صباغی، رستم‌خانی و نمونه‌های دیگر نامیده شده‌اند. مهم‌ترین آن‌ها راسته‌ی حجت‌الاسلام است.
کالاهای پُربهای بازار را باید در بخش قیصریه‌ی آن دید. قیصریه‌ی بازار زنجان مانند قیصریه‌ی بازارهای دیگر ایران، بخش ویژه‌ای شناخته می‌شود که کالاهایش ارزش مادی بسیاری داشتند و در گذشته نگاهبانی ویژه‌ای از این بخش از بازار می‌شد. بد نیست بدانیم که واژه‌ی قیصریه از واژه‌ی لاتینی «کایساریا» گرفته شده و در زبان فارسی راه یافته است و هنوز هم به‌کار می‌رود. اکنون قیصریه‌ی زنجان از پُررفت‌وآمدترین و شلوغ‌ترین بخش‌های بازار است.
از بخش‌های درخور نگرش و مهم بازار زنجان، کاروانسرای حاج علی‌قلی است که در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار به بازار افزوده شده است. در کنار آن باید از تیمچه‌های بازار نام بُرد که ویژگی‌های کالبدی دل‌انگیزی دارند و در گردش اقتصاد بازار نقش اثرگذاری بازی می‌کنند. سراها نیز پُرشمار هستند؛ مانند سراهای مَلک، نهالی، شاطر، قربانی، شامی و چندین سرای دیگر. گرمابه‌های تاریخی بازار از بخش‌های دیگر این مجموعه‌ی چند سده‌ای به‌شمار می‌روند. این سازه‌ها از دید مهرازی هم درخور پژوهش و بررسی‌اند. یکی از آن‌ها گرمابه‌ی حاج‌داداش نامیده می‌شود که اکنون تغییر کاربری داده است. اما گرمابه‌های حاج ابراهیم و میرلی هم‌چنان پذیرای مشتریان خود هستند.
بازار زنجان اکنون یک‌هزار دهنه دکان دارد و پیشه‌هایی که در آن می‌توان یافت از 50 پیشه افزون‌تر است. این بازار با چنان گستردگی‌ای، در ساماندهی گذران (:معیشت) مردم نقش‌گذار است. هنوز هم حال‌وهوای سنتی و تاریخی بازار، با همه‌ی دگرگونی‌هایی که بر اثر گذر زمان رُخ داده، ماندگار و حس‌کردنی است. این بازار از دید اقتصادی و فرهنگی از کالبدهای مهرازی مهم شهر است و ساختار طراحی آن کم‌وبیش پیچیده است. همواره هم مورد توجه مسافرانی اروپایی بوده است که در دوران قاجار راهی ایران می‌شدند و برای رسیدن به تهران از شهر زنجان گذر می‌کردند. یکی از آن‌ها آلکسیس سالتیکوف روسی بود که در سفرنامه‌اش که به فارسی نیز برگردان شده است، از بازار زنجان و هیاهوی رفت‌وآمد کنندگان آن نوشته است. سالتیکوف هنرمندی بود که در زمان محمدشاه قاجار به ایران سفر کرد.
بازار زنجان در کنار دیگر آثار تاریخی این شهر بخشی از میراثی است که در گذر سده‌های بسیار پدیدآمده است و هم‌چنان زنده و پویا به کاربری اجتماعی و اقتصادی خود ادامه می‌دهد. این بازار بخشی از شناسه (هویت) کهن و امروزی شهر زنجان شناخته می‌شود.
*یاری‌نامه: جُستار «جایگاه شهری و معماری بازار زنجان» نوشته‌ی محمد بهرام‌زاده و علی میرفتاح (مجله‌ی پیام باستان‌شناس- 1386، شماره 7)؛ گزارش ایسنا (اسفند 1401 و اسفند 1389) و نیز گزارش خبرگزاری‌های مهر (فروردین 1393) و همشهری‌آنلاین.
با دیگر بازارهای کهن ایران در نشانی زیر آشنا شوید:
