مهرگان نام خود را از ایزد مهر دارد. مهر را در اوستا میثره (MiΘra) و در پارسی باستان میتره می‌خواندند و با میانجی‌گری زبان‌های اروپایی به‌گونه‌ی میترا به فارسی کنونی هم رسیده است. مهر از کهن‌ترین ایزدان آریایی است، ایزدِ پیمان که در آینده با فروغ و خورشید نیز هم‌معنایی پیدا می‌کند. این بستگی معنایی و سپس آمیزش ایرانیان با سربازان رومی در روزگاری که روم پای به آسیا نهاد، سبب شد تا ایزد مهر در باورهای رومی رخنه کند و نقشی در آیینی که درآینده مهرپرستی یا میترائیسم خوانده شد بازی کند.
میترائیسم تا پیش از برآمدن مسیحیت در اروپا پیروان بسیاری داشته است. ولی در اینجا باید به دو نکته توجه کرد. نخست آنکه خود آیین میترائیسم رومی به جز در خاستگاه ایزد مهر و چند بخش دیگر، کمتر پذیرشی از باورهای ایرانی داشته است. دودیگر آنکه هستی چنین آیینی پژوهشگرانی را به این اندیشه واداشته که آیینی برای پرستش مهر در ایران بوده که لابد پیش از برآمدن دین زرتشتی ایرانیان بدان باورمند بودند و حتی تا آنجا پیش رفته‌اند که چهره‌هایی مانند رستم و کورش بزرگ را هم پیرو چنین آیینی خوانده‌اند. در اینکه مهر ایزدی باستانی بوده و با آمدن آیین زرتشت هم هم‌چنان در میان ایرانیان ارجمند مانده که شکی نیست. ولی تاکنون سندی یافت نشده که نشان دهد که در ایران آیینی چونان یک دین فراگیر گرد ایزد مهر وجود داشته باشد.
زمان برگزاری
مهرگان با آغاز اعتدال پاییزی هم‌زمانی دارد. زمان برگزاری این آیین در گذشته شانزدهم مهرماه بوده است و امروزه باتوجه به دگرگونی گاهشمار نوین ایرانی آغاز آن در دهم مهر است و تا شانزدهم مهر هم به‌درازا می‌انجامد. توضیح آنکه در گاهشمار کهن ایرانی، هر ماه سی روز داشته و در روزگار کنونی و در پی بالابردن دقت در گاهشماری، شش‌ماهه‌ی نخست سال را سی‌ویک‌روزه گرفته‌اند. به‌دیگرسخن شش روز به روزهای ماه افزوده شده و برای رسیدن به زمان دقیق یک رویداد این روزها را از روزهای کنونی کم کرد. پس به‌جای شانزدهم مهر، دهم روز دقیق فرارسیدن مهرگان است.
آنچه دربالا آمده است بخشی از نوشتاری‌ست با عنوان «از مهر تا مهرگان/ نکته‌هایی درباره‌ی جشنی پایدار» به قلم اردلان کوزه‌گر، که در تازه‌ترین شماره‌ی امرداد چاپ شده است.
متن کامل این نوشتار را در رویه‌ی ششم (تاریخ و باستان‌شناسی) امرداد 475 بخوانید.
«امرداد» شماره‌ی 475 از دوشنبه، 10 مهرماه، 1402 خورشیدی، در روزنامه‌فروشی‌ها و نمایندگی‌های امرداد در دسترس خوانندگان قرار گرفت.
خوانندگان می‌توانند برای دسترسی به هفته‌نامه‌ی امرداد افزون‌بر نمایندگی‌ها و روزنامه‌فروشی‌ها از راه‌های زیر نیز بهره ببرند.
