هر صنعت دستی‌ای، در هر گوشه‌ای از ایران، سازگار با اقلیم و آب‌وهوای همان گستره است. در هر کجای جهان نیز به همین گونه است. مردمان سرزمین‌ها، بسته به شرایطی که در آن زندگی می‌کنند، پوشاک و ابزارهای سنتی خود را می‌سازند و به نسل پس از خود آموزش می‌دهند. در شهرستان قوچان، در استان خراسان شمالی، و شهرها و روستاهای استان زنجان، صنعت دستی‌ای به نام «چاروق‌دوزی» پیشینه‌ای بسیار دور دارد و به روزگار باستانی ایران بازمی‌گردد؛ هرچند در دیگر شهرها و پهنه‌های خراسان بزرگ نیز چنین صنعت دستی‌ای دیده می‌شود.
چاروق، پای‌پوشی بسیار زیباست که هنرمندان قوچانی در بافتن و تولید آن چیره‌دست هستند و شهر و دیار خود را با این صنعت، پُرآوازه‌تر ساخته‌اند. چاروق کفشی سنتی است که بومی‌های قوچان به آن «پاتابه» یا «پالیک» نیز می‌گویند. این پاپوش، همانند ساخت هر کفش دیگری، به ابزاری ویژه دارد: درفش و سوزن و تیغ و تسمه‌کش و قلم‌های حکاکی و نمونه‌های دیگر همانند آن. استادان چاروق‌دوز، چرم مشکی ساغری را با نخ‌های رنگی گلابتونی می‌دوزند و گل‌های شش‌پَر آرایه‌ی آن را می‌سازند تا در زیبایی دلخواه‌تر باشد. در نوک چاروق هم آرایه‌ای است که به آن منگوله گفته می‌شود. منگوله، دسته‌ای از نخ‌های رنگی است. چاروق نه تنها دلپسند است، بلکه بسیار استوار و ماندگار هم هست و در هنگام راه‌نوردی دشت‌ها و کوه‌ها، دوام می‌آورَد و به سادگی از میان نمی‌رود. این پاپوش، زنانه‌مردانه نیست و آ‌نچه ساخته می‌شود هم مناسب پای بانوان است و هم مردان. البته چاروق زنانه، طرح‌هایی با گل‌های رنگین‌تر دارد.
اما چاروق‌دوزی تنها ویژه‌ی قوچانی‌ها نیست و آن‌گونه که اشاره‌وار گفتیم، در خراسان بزرگ و دیگر شهرها و استان‌های ایران نیز صنعت دستی‌ای پُرکاربرد است. برای نمونه، باید به چاروق‌دوزان زنجانی اشاره کرد. اما پیش از پرداختن به هنر آن‌ها، این نکته‌ی بایسته را یادآوری کنیم که چاروق‌دوزی قوچان یک جدایی با چاروق‌دوزی‌ها دیگر شهرها دارد. قوچانی‌ها، چرم چاروق‌دوزی را یک‌تکه به‌کار می‌برند.
استادکاران چاروق‌دوز زنجانی چندین گونه از این پاپوش را می‌سازند که به آن پرده‌بند، توری یا تمام‌چرم می‌گویند. چاروق‌های تمام‌چرم دوگونه‌ی پشت‌باز و پشت‌بسته هستند. افسوس که اکنون هنر چاروق‌دوزی زنجان، رونق پیشین خود را از دست داده و به آن به چشم ابزاری آرایه‌ای (تزیینی) نگاه می‌کنند و تنها مناسب کفشی روفرشی می‌دانند. در حالی که این پاپوش بسیار زیبا و بادوام، قابلیت استفاده در محیط‌های بیرون از خانه را هم دارد و می‌تواند جایگزینی درخور برای کفش‌های وارداتی باشد. هنوز زمان چندانی از روزگارانی نگذشته است که بسیاری از مردم زنجانی از پاپوش‌های چاروق‌دوزی‌ای استفاده می‌کردند که در کنار گیوه، برای کارهای روزانه به‌کار می‌رفت و چاروق‌هایی که به آن‌ها دوبندی می‌گفتند و در میهمانی‌ها و گردش‌ها پوشیده می‌شد. چاروق‌های پُردوام‌تر و ساده‌ای هم تولید می‌شد که برای روستاییان کاربرد بیش‌تری داشت. این چاروق‌های روستایی، پاشنه نداشت و با تسمه به ساق پا پیچیده می‌شد.
تا بیست‌سال پیش، چاروق‌هایی در زنجان بافته می‌شد که رویه‌ی آن از چرم قرمزرنگ بود. این چاروق‌ها را تنها در زنجان می‌شد یافت و به‌تمامی با دست بافته و درست می‌شد. هیچ تسمه و بندی هم نداشت. شگفت است که با رونق‌گرفتن کفش‌های نو در میان مردم، باز کسانی بسیاری بودند که به پاپوش چاروقی دل‌بستگی داشتند. اکنون از آن دل‌بستگی، نشان چندانی نیست!
این را نیز ناگفته نگذاریم که چاروق، واژه‌ای تُرکی است که در زبان فارسی نیز به‌کار می‌رود و معنای پای‌افزار (کفش) می‌دهد.
*یاری‌نامه: گزارش خبرگزاری مهر؛ تارنماهای ویزیت ایران و زنجان‌گالری.
با دیگر صنایع دستی در خطر فراموشی ایران در نشانی زیر آشنا شوید:
پیش‌درآمدی بر صنایع دستی از یادرفته‌‌ی ایران
یک پاسخ
بسیار عالی و زیبا بود لذت بردم