روزی و روزگاری سرو چم (پاره سوم)

در دو پاره (بخش) پیشین درباره‌ی ویژگی‌های فیزیکی و سن و تاریخچه سرو چم مطالبی را با توجه به سرچشمه‌های علمی و خبری و نیز مشاهدات شخصی و دیده‌ها و شنیده‌های باشندگان محلی آوردم. در این بخش به موضوع ارزش و اهمیت درخت سرو نزد زرتشتیان و به طور کلی نزد ایرانیان و چرایی آن می‌پردازم.

پیشگفتار

این که خواجه حافظ شیرازی، که ایرانیان فال دوست به او پناه می‌برند، آیا در کنار سرو ابرکوه دمی آرامیده است (باستانی پاریزی ۱۳۸۲^[1])  یا در کنار سرو چم تفت مدتی آسوده بود (گفته‌های باشنده‌ای از چم) و این که آیا سرو دیرین چم با سرو کهنسال ابرکوه نسبتی دارد یا خیر همه جای پرسش دارند. در نوشته‌ای هم «از سرو در برخی تمدن‌های کهن، به عنوان نماد مرگ و جنازه یاد می‌شود به طوری که گمان می‌بردند این درخت دارای نیرویی است که بدن را از فساد نگه می‌دارد و به همین دلیل در گورستان‌ها کاشته می‌شد. از سویی دیگر همین سرو در نزد ایرانیان باستان نماد اهورامزدا و مقدس‌ترین درختان بوده است» (محمدی‌فر، ۱۳۹۵). جدا از این گونه ریشه‌های باستانی در توجه به درختان، آن چه آشکار این است که هر دوی این سروها و بسیاری درختان کهنسال دیگر در گستره‌ی استان یزد (و ایران‌زمین) با وجود شرایط دشوار آب‌وهوایی و به‌ویژه کم‌بارشی و کم‌آبی دیرپای ایران میانی (ایران مرکزی) هنوز زنده‌اند که به همین دلیل خود نشانه‌ای از صدها سال سرسختی و پایداری و زندگی در این سرزمین هستند. این درختان چگونه توانسته‌اند با همه بیشینه و کمینه‌های زیاد، در آب‌وهوای پرفراز و فرود ایران با زمستان‌های تا بیست درجه زیر صفر و تابستان‌های حتا بالای چهل‌وپنج درجه سلسیوس و بارش‌های بسیار دگرگون شونده (آمارهای بیست سال اخیر استان یزد) چنین پابرجا باقی بمانند؟

[1]  به نقل از آقا حسن، کارگر ابرکوهی (باستانی پاریزی، حماسه کویر، نشر علم، ۱۳۸۲، صفحه ۶۲۶)
فرتور نمایی از سرو چم

مشخصات و ویژگی های علمی سرو

از گونه‌های مختلف سرو شروع می‌کنم. درختان سرو به واژگان انگلیسی cypress گونه‌های مختلفی دارد که دست‌کم بیش از چهار نوع آن در استان یزد شناخته شده‌اند. این گونه‌ها به شکل سروهای اهلی (شهری-روستایی) و سرو کوهی (ارس) دیده می‌شوند. سروهای شهری-روستایی شامل زربین، سرو شیراز، سرو ناز و سرو خمره‌ای هستند (محمدی‌فر، 1395؛ خوشنویس و همکاران، ۱۳۹۶). گونه‌ی سرو زربین با عنوان لاتین Cupressus Sempervirens var. horizontalis، و گونه سرو کوهی (یا اُرُس) با عنوان لاتین Juniperus polycarpos شناخته می‌شوند (هدایتی و همکاران، ۱۳۹۲). درخت سرو ابرکوه و نیز سرو چم بنا بر پژوهش‌های انجام‌شده و نیز تابلوهای نصب‌شده در محل (سرو ابرکوه) از گونه سرو زربین به نظر می‌رسد. در تابلوی مشخصات درخت سرو ابرکوه نام لاتین آن Curessus Sempervirens یاد شده است (فرتور یک). گونه‌ی زربین یکی از درختان سوزنی برگ^[1] مهم و بومی ایران است که در گستره‌هایی با آب‌وهوای مدیترانه‌ای پراکنده شده است (هدایتی و همکاران به نقل از زارع ۱۳۸۱).

از نظر نام‌های فارسی موجود برای درختان سوزنی برگ از جمله خانواده سرو (Cupressus) و کاج (Pinus) یک کتاب ارزشمند در‌باره‌ی گونه‌هایی از درختان سوزنی برگ در ایران (جلد اول) بیش از سه دهه پیش از روانشاد دکتر کریم جوانشیر به چاپ رسیده که با تشریح این درختان و تفاوت خانواده‌ها و گونه‌های گوناگون، در ضمن به نامگذاری تازه‌ای از آنها پرداخته است (جوانشیر، ۱۳۶۳).

[1]  سوزنی برگ‌ها  gymnospermopesides که خانواده‌هایی از این نوع درختان در ایران در کتابی با همین عنوان به وسیله روانشاد دکتر کریم جوانشیر در سال ۱۳۶۳ بررسی و نامگذاری شده‌اند.

در نامگذاری سروهای ایران در محیط بسیار گسترده و پراکنده دنیای روزنامه‌نگاری، مجلات و تارنماهای شخصی، یا غیرشخصی و سازمانی و دولتی، نام‌های گوناگون و درهم‌برهم حتا به یک گونه (taxa) از سرو از یک مکان مشخص داده شده است که گاه ایجاد سردرگمی می‌نماید. به‌عنوان مثال در نوشته‌های دنیای شبکه مجازی از سرو ابرکوه هم با نام سرو شیراز، هم سرو زربین و هم سروهای دیگر یاد شده است! آنچه در مورد سرو ابرکوه و نیز سرو چم مشخص شده است این است که به نوشته کارشناس و پژوهشگر، این سروها از گونه زربین با نام لاتین L.var.Horizontalis Cupressus sempervirens هستند.

دست‌کم سه نوع سرو در کشور ما شناخته و نامگذاری شده‌‌اند که عبارتند از:

 الف. زربین (Cupressus sempervirens L.Var. Horz)، ب. سرو شیراز (Cupressus sempervirens L. Var. festigiata)، و پ. سرو ناز  (Cupressus sempervirens L.Var. cereiformis) (کنشلو ^[1]۱۳۹۴). خاستگاه بیشتر این سروها را پژوهشگران خارجی از مناطق جنگلی مدیترانه‌ای در پیش از دوره هولوسن^[2] یاد میکنند. اما در مقابل برخی از پژوهشگران نیز ریشه آنها را از آسیای مرکزی (مانند شمال و خاور دریاچه آرال) می‌دانند. به‌عنوان نمونه، از درختان منطقه اوروسیبری برخی از انواع سرو مانند زربین، سرو ناز و سرو کوهی (Juniperus polycarpos) بوده‌اند که نسبت به سایر انواع جنگل‌های نواحی معتدل سرد با آب‌وهوای خشک‌تر و کم‌بارش سازگارتر بوده‌اند. این گیاهان در دوره های سرد یخچالی به‌تدریج به نواحی جنوبی‌تر (مانند ایران مرکزی) گسترش یافته‌اند به‌طوری که امروزه هنوز بقایای وحشی آنها در کوه‌های البرز و برخی کوه‌های مرکزی ایران دیده می‌شوند (مبین، ۱۳۶۰).

عمر سروهای موجود در محدوده تفت (استان یزد)  بنابر آخرین پژوهش در این زمینه به این ترتیب برآورد شده است: سرو چم ۵۵۰ تا ۶۰۰ سال، سرو یک مبارکه ۴۰۰ تا ۴۴۰ سال، سرو دوم مبارکه ۳۳۰ تا ۳۶۰ سال، سرو زین‌آباد ۲۱۰ تا ۲۴۰ سال و سرو باغ خواجه‌حسینی ۳۳۰ تا ۳۶۰ سال (خوشنویس و همکاران، ۱۳۹۷).

ارزش سرو چم و سروهای کهنسال دیگر  برای مردم محلی

با توجه به توضیحات بالا و ویژگی‌های درختان سرو از نظر مقاومت در شرایط کم آب با دماهای بسیار کم و زیاد (از بیست درجه زیر صفر تا پنجاه درجه بالای صفر) نگه‌داری و توجه به یک یا چند سرو در محیط روستایی که باغات و کشتزارهای متعدد برای کار و صرف زمان زیادی دارند بسیار جالب است. این درختان کهنسال در واقع سند و شناسنامه بنیان آن روستاها به شمار می‌روند و چنین است که روستاهایی که در زمان تاریخی نزدیک‌تری به ما ساخته شده‌اند درختان سروی با عمر کمتر داشته‌اند (مانند مبارکه یا زین‌آباد دوره قاجاری) و برعکس سرو کهنسال ششصد ساله تا هزار و صد ساله چم نشانگر هویت قدیمی‌تر این روستا به شمار می‌رود. در واقع رسمی که بین ایرانیان به‌طور همگانی، و به‌ویژه زرتشتیان، وجود داشته است این بوده که هرجا برای نخستین بار جایگیر می‌شده‌اند نخست یک درخت دیرزیست و پایدار می‌کاشته‌اند که اولویت آنها درختان سرو و کاج بوده است. گویا با این کار خاطره‌ای از محیط‌های سکونت گذشته خویش را در سرزمین‌های شمالی‌تر بوده، فراهم و در مکان تازه  جای‌گیری خود همانند ثبت یک شناسنامه می‌نشاندند. پس از کاشت این درخت یا درختان نیز همگی مردم روستا در پروردن و نگهداری آن شریک بوده‌اند و گاه به شوند ارزش و اهمیت بسیار این درخت بوده است که برای پاسبانی بیشتر آن به دورش چهاردیواری یا حریم مشخصی بنیاد می‌نهادند و چراغ خانه‌ای هم بنا می کرده اند که رفته رفته جنبه سپند (مقدس) می یافته است و به تدریج به یک محل عبادت یا پیرانگاه تبدیل می شده است (مانند پیر سرو چم). این دگرگونی کیفی یا عملکردی در محیط سرو باعث می‌شده است که دقت بیشتری برای نگهداری آن صرف گردد و با یک دید فرازمینی به آن نگریسته شود. این‌گونه بود که رفته‌رفته این درخت به چهره سپندینه (مقدس) در می‌آمد و برخی مردم به ویژه زنان و دختران از آن درخواست یاری می‌کردند که این ویژگی در بسیاری از مناطق ایران زمین و حتا قاره‌های دیگر از آسیا و اروپا گرفته تا آفریقا دیده می‌شود.

سخن پایانی این که هر کدام از این سروها تاریخچه زنده یا صندوقچه جاندار اسرار دگرگونی های محیطی و آب‌وهوایی محل به‌شمار می‌روند که برخی مانند سرو چم که دست‌کم ۶۰۰ سال زیسته است از دوره سربداران و سپس تیموریان (سده هشتم هجری خورشیدی) تا دوره‌های حکومت صفویان، افشاریان، زندیه، قاجاریه و پهلوی و روزگار کنونی را به خود دیده است!!

امیدواریم که ما هم مانند پیشینیان خود امانت‌داران نیکی باشیم و بتوانیم این درختان کهنسال را برای نسل پس از خویش به‌خوبی نگاه داریم و آن دژاندیشی و سیاهکاری که بر سروهای کشمر و فریومد (بیهقی، تاریخ بیهق[3]، چاپ ۱۳۱۷) گذشت و اشتباهات بزرگی که سروهای فهرج و سرو پیرسبز و سروهایی دیگر را در همین سال‌های اخیر  از پا در انداخت، تکرار نگردد.

تقدیم به مردم چم و مبارکه و زین‌آباد

*دکتر داریوش مهرشاهی. هموند بازنشسته گروه جغرافیای دانشگاه یزد.

آدینه ۲۹ دی‌ماه ۱۴۰۲ (سپندارمزد روز ۳۷۶۱ مزدیسنایی)

سپاسگزاری: از آقای بیژن رستمی عصرآبادی و بانو مهوش شیرویا از همکاری در تهیه عکس‌های ارزشمند از سرو چم سپاسگزارم.  

برخی از سرچشمه ها

1. باستانی پاریزی، محمد ابراهیم: حماسه کویر. نشر علم، ۱۳۸۲، ۸۶۲ ص.
2. بیهقی، ابوالحسن علی ابن زید (ابن فندق): تاریخ بیهق. با تصحیح و تعلیقات احمـد بهمنیـار و مقدمـۀ عبدالوهاب قزوینی، چاپ اول، تهران،  چاپ بنگاه دانش تهران، ۱۳۱۷؛
3. جوانشیر، کریم: سوزنی برگان (جلد اول). نشر موسسه جنگل ها و مراتع کشور، تهران، ۱۳۶۳ ، ۵۷۰ ص.
4. خوشنویس، م؛ صادق زاده حلاج، م.ح؛ متینی زاده، م؛ احمدی، ش؛ شیروانی، الف و تیموری، م: سروهای کهن سال ایران. مجله طبیعت ایران، جلد سه، شماره پیاپی ده، امرداد و شهریور ۱۳۹۷، صص ۵۹-۴۴.
5. علوی پناه ، سید کاظم: نگاه تازه به سرو چهارهزار ساله ابرکوه.  نشریه نشاء علم، سال یازدھم، شماره دوم، خرداد ماه ۱٤۰۰،  صص ۲۴-۲۲۰.
6. کنشلو، هاشم: جنگلکاری در مناطق خشک؛ معرفی گونه های مناسب ایرانو-تورانی (جلد دوم). موسسه جنگل ها و مراتع کشور، چاپ نخست، ۱۳۹۴،  ۵۴۰  ص.
7. مبین، محمد صادق: جغرافیای گیاهی و خطوط اصلی رویش های ایران. انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم، ۱۳۶۰.
8. محمدی فر، شمامه: توصیف تاریخی و وضعیت امروزی درختان سرو، اُرس و نوش کهن سال ایران. نشریه دوفصلنامه میراث علمی اسلام و ایران، سال پنجم شماره اول، پیاپی ۹، بهار و تابستان ۱۳۹۵، صص ۱۰۵-۸۴.
9. هدایتی، سارا؛ سوسنی، جواد؛ اکبری، حسن؛ فلاح، اصغر و بالاپور، شمس الدین: ارزیابی رویش شعاعی درختان سرو زربین با استفاده از دانش گاهشناسی درختی در رویشگاه طبیعی آن. نشریه جنگل ایران، سال پنجم شماره ۴، زمستان ۱۳۹۲؛ صص ۳۷۶-۳۶۱

[1]  کتاب جنگل کاری در مناطق خشک (سه جلد)،  تالیف هاشم کنشلو، حاصل چهل سال تلاش و تحقیق گروهی از کارشناسان موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور و نیز مراکز و ایستگاه‌های داده یابی و تحقیقات منابع طبیعی در کل کشور بوده است (برگرفته از سایت: Mybooket.com/books)

[2]  زیردوره هولوسن از دوره کواترنری از حدود یازده هزار سال پیش شروع شده و تا امروز ادامه می‌یابد.

[3]  داستان چگونگی از میان بردن سروهای کاشمر یا کشمر و سرو فریومد که هر دو کاشته دست اشو زرتشت می‌انگاشته‌اند در کتاب تاریخ بیهق بسیار خواندنی است.

روزی روزگاری سرو چم (پاره دوم)

روزی روزگاری سرو چم (پاره نخست)

فرتور از بیژن رستمی و مهوش شیرویا است.

4090