دریافت‌هایی بر رویکرد سیاست خارجی ایران در قفقاز کوچک

همایش «ساختن فردای قفقاز» در ایروان، 6 تا 8 تیرماه 1403 خورشیدی ( 26 جون تا 28 جون 2024) برگزار شد.

مجری میزگرد، سرگئی ملکونیان پژوهشگر اندیشکده آپری ارمنستان و پرسشگر و مدیر میزگرد،  لارا ستراکیان فرنشین اندیشکده آپری بود.

متن فراروی خواننده، متنی است که نویسنده پس از سخنرانی در این همایش به یادآورده و بازنویسی کرده است.

ایران در پی بازبینی رویکرد خود به قفقاز است

ملکونیان: چشم اندازهای ایران را در دگرگونی‌های ژئوپلتیکی پهنه قفقاز چگونه ارزیابی می‌کنید؟

کریمی: نخست و پیش از هرچیز می‌خواهم از برگزارکنندگان این فروم بسیار ارزشمند در ارمنستان سپاسگزاری کنم. پیش از پاسخ به پرسش نخست شما باید اندکی درباره رویکرد ایران به قفقاز در سه دهه گذشته سخن بگویم. هر چند بنده سخنگوی وزارت خارجه ایران نیستم و از نگاه یک کارشناس ناوابسته به دولت به سیاست خارجی ایران در سه دهه گذشته در قفقاز می‌نگرم. من باور دارم که ایران در رویکرد خود به قفقاز میان دو انگاره (دکترین) واقعیت گرایی و آرمان‌گرایی اسلامی در چرخش بوده است. گاه از واقعیت گرایی و گاه از اسلام گرایی پیروی کرده است. هنگامی که پرسمان پیوندها با جمهوری آذربایجان به میان می‌آید ایران از رویکرد اسلام گرایی پیروی کرده است.

از سوی دیگر می‌بینیم که ایران در سه دهه گذشته رویکرد تهاجمی در قفقاز و فرا-ارس نداشته است و هم‌اکنون با گذشت سه دهه، ایران رویکردی دفاعی در برابر رویدادهای این پهنه دارد.

ایران پس از جنگ سال 2020 دریافت که باکو و آنکارا برنامه دیگری برای جنگ دارند و این جنگ فقط به آرتساخ پایان نمی یابد و به سیونیک نیز کشانده خواهد شد و برنامه «ب» آنها گرفتن سیونیک و یا برپا کردن دالان زنگزور است. در چند جا هم کوشش‌هایی برای پیشروی داشتند که ناکام ماند. ایران تا آن زمان تماشاگر جنگ بود. اگرچه با شتاب نگران جابجایی ها و دگرگونی های ژئوپلتیکی در آرتساخ و در کنار مرزهای خود شد.

سه رویکرد نوین ایران در قفقاز پس از جنگ 2020

ملکونیان: پس از جنگ 2020 و تاکنون چه دگرگونی هایی سیاست خارجی ایران داشته است؟

کریمی: ایران پس از جنگ 2020 در آرتساخ سه دگرگونی و کنشگری را از خود نشان داد. پس از جنگ بنده از میان کسانی بودم که با من رایزنی شد. ایران نگران پیامدهای جنگ بود. با آشکارشدن دگرگونی های ژئوپلتیکی در مرزهای ایران با آرتساخ، من برآن شدم تا راهکارهایی را برای ایران در برابر یورش به سیونیک از سوی ترکیه و جمهوری آذربایجان پیدا کنم. بنده کمی پس از جنگ در بهمن ماه 1399 ( دسامبر 2020) در یخبندان قفقاز، به استان مرزی سیونیک و مغری رفتم تا گزارشی را برای توانمندتر کردن همکاری ایران و ارمنستان در استان سیونیک بنویسم و در آن روزهای سخت، بن سازه هایی (شاخص هایی) را برای بازداشتن باکو از بازکردن دالان زنگزور و کاهش فشارها به ارمنستان پیدا کنم. هم سفیر زمان و هم مشاور وزیر امور خارجه از این کار آگاهی داشتند. من پس از شکست ارمنستان در آرتساخ چنین کاری را برای کشورم نیک دانسته بودم و می خواستم راهکارهایی را برای برون رفت ژئوپلتیکی و ناآگاهی ایران از پیامدهای جنگ پیدا کنم تا ایران بتواند رویکرد خود را در مرز ارس بازسازی و بازبینی کند. با گفتگو با برخی از کارشناسان مغری و بررسی مرزها به این برآیه رسیدم که ایران باید در شهر کاپان در کانون استان سیونیک و همسایه ایران، کنسولگری برپا کند. بنده دیدم که کاپان در چند کیلومتری مرز با جمهوری آذربایجان است.

هشدار روشن ایران به باکو و آنکارا

بنده گفتم که اگر ایران کنسولگری بزند در گام نخست پیام روشنی به آقای علی اف در باکو و آقای اردوان در آنکارا خواهد فرستاد که ایران هرگز پروانه ( اجازه ) نخواهد داد که مرز تاریخی و همیشگی ما با ارمنستان بسته شود و از میان برود. آنها می‌خواستند با برپا کردن دالان سیونیک، ترکیه و جمهوری آذربایجان را همسایه کنند و دگرگونی های ژئوپلتیکی را در مرزهای ایران پدید آورند و کمربند ترکان را از ترکیه، نخجوان، سیونیک، زنگلان تا کاسپین و آسیای میانه درست کنند. ما بگونه رسمی به آنها گفتیم که خط سرخ ایران جابجایی مرزها است.

دگرگونی‌های مرزی و دموگرافی در قفقاز پذیرفتنی نیست

ملکونیان: علی باقری کنی سرپرست وزارت امور خارجه ایران به تازگی در گفتگویی با سی ان ان ترک گفته است که دگرگونی های دموگرافی را در قفقاز نمی پذیریم، خواست ایشان از این دیدگاه چه بود؟

کریمی: بنده سخنگوی وزارت خارجه ایران نیستم و از نگاه یک کارشناس اندیشکده قفقازشناسی چنین می‌اندیشم. ایران در گذشته بر روی این دست گذاشته است که نباید جابجایی باشندگان در پهنه قفقاز روی دهد. این نشان دهنده آن است که ایران نه فقط با دگرگونی های ژئوپلتیکی و مرزی در قفقاز ناهمراه است که با دگرگونی های نژادی و تباری در مرزهای ارمنستان ناسازگار است.

بنده چنین گمان می‌کنم که سخنان علی باقری کنی با سی ان ان ترک بر این دیدگاه که ایران دگرگونی باشندگان (تغییرات دموگرافی) را در قفقاز برنمی تابد بر سه پایه استوار است. پایه یکم اینکه ایران در روز های پایانی جنگ 2020 در آرتساخ به‌گونه‌ای رسمی آشکار کرد که حقوق مردم ارمنی جمهوری خودگردان قره باغ باید پاس داشته شود. این رویکرد رسمی را رهبر ایران آشکارا بازگفت. این دیدگاه یکراست باکو را نشانه گرفته بود. پایه دوم به گمانم این است که سخنان باقری به دالان سیونیک و جابجایی باشندگان ارمنی آن استان بازمی گردد. پایه سوم هم می تواند واکنش به بازگرداندن ترک ها از جمهوری آذربایجان به ایروان باشد که علی اف چندی پیش از آن سخن گفته بود. او گفته بود که ارمنستان باید بازگشت چند هزار ترک که در ایراون زندگی می کردند را به آذربایجان باختری ( به گفته او) بپذیرد.

بازگشایی کاپان یاخته نوین ژئوپلتیک در قفقاز

بنابراین ایران با گشایش کنسولگری و برافراشته کردن پرچم خود در آسمان شهر مرزی کاپان، رویکرد خود را در قفقاز دگرگون کرد. این گام و دگرگونی نخست بود. ایران یکراست و ناراست (مستقیم و غیر مستقیم) پیام فرستاد که اگر سربازان باکو و ترکیه بخواهند به درون ارمنستان در سیونیک بیایند باید با ایران روبرو شوند. ایران فراتر از آن در گفتگوهای رودررو هم به دو کشور هشدار داد. گمان ندارم که ترکیه و نوعثمان گرایی از گرفتن دالان کوتاه بیاید. چون رویکرد گسترش گرایی سرزمینی را در دستور کار خود دارد. آنها برای گرفتن این دالان در آینده و تا دهه ها پس از آن، برنامه ریزی خواهند کرد و ما باید آماده باشیم.

گام دومی که ایران بگونه ی رسمی آن را در بیانیه های خود آشکار کرد آن بود که ایران برای نخستین بار در تاریخ گفت که خط سرخ ایران در قفقاز و همسایگی با ارمنستان، دگرگونی های مرزهای شناخته شده است و مرزها نباید دگرگون شود.

گام سوم و ارزشمند دیگر آن بود که ایران به این ها بسنده نکرد و در کنار مرزهای خود با ارس در جمهوری آذربایجان، دو رزمایش گسترده در سال های 2021 و 2022 برپا کرد. این دو رزمایش نشان داد که ایران آمادگی دارد تا از مرز همسایگی خود با ارمنستان، کشور دوست و برادر، در برابر یورش هر کشور سومی پشتیبانی کند. من از کسانی بودم که باور دارم ایران باید در سیونیک رزمایش هماهنگی با ارمنستان برگزار کند.

همکاری سه کشور آریایی: ایران – ارمنستان – هند

ملکونیان: ایران چگونه به همکاری های بازیگران فراپهنه قفقاز بویژه در زمینه دالان راهگذری شمال به جنوب می نگرد؟

کریمی: بنده از همکاری های راهبردی هند و ارمنستان خشنود هستم و گمان دارم که ارمنستان باید همه راه ها را برای فراهم کردن امنیت مردمان و مرزهای خود بازیابد و از هر کوششی دریغ نکند. این حق کشور ناوابسته و دوست ارمنستان است. بنده راهگذر چابهار به ایران را در نوردوز (مرز ایران) سپس سیونیک به شمال، یک راهکار خوب می دانم که برای هر سه کشور سودمند است و پیامدهای ژئوپلتیکی دارد. بندرعباس هم در دالان راهگذر شمال -جنوب می تواند گزینه خوبی باشد. اکنون ایران در جاده آگاراک تا کاجاران کار می کند و این راهگذر می تواند به ایروان و گیومری رسیده و به دو بندر پوتی و یا باتومی برسد. من شنیدم که در روز چند روز گذشته در همایش، نماینده اروپا گفته بود که اروپا روی این بزرگراه سرمایه گذاری نخواهد کرد و شوند آن تحریم های امریکا بر ایران است. از نگاه من این مایه شگفتی بود. چرا باید اروپا با ساخت راهگذری که برای آن هم سومند است و راهگذر دومی را به سوی این قاره باز می کند، سر ناسازگاری داشته باشد؟!

همکاری سه سویه ایران، هند و ارمنستان برای برپا کردن راهگذر چابهار به قفقاز ( دالان جهانی جاده ای شمال- جنوب) از مرز ایران با ارمنستان، یک برنامه خوب و سازنده و بهره رسان است. جهان از آن بهره مند خواهد شد و هیچ کشوری از آن زیان نخواهد دید و پیام روشنی هم به دشمنان ارمنستان خواهد فرستاد و راهگذر دوستی و پایداری خواهد شد. بنده دکترین همکاری سه سویه ایران – ارمنستان – هند را برای نخستین بار در تاریخ قفقاز، راهبردی می دانم و این را به کشور ارمنستان پیشنهاد می کنم. نام این سه گوش (مثلث) همکاری را، سه گوش همکاری آریایی می دانم و آن را بن انگاره (دکترین) سه کشور آریایی برای همیشه خواهم دانست. این بن انگاره، ایران، هند و ارمنستان را از مومبای تا خلیج فارس تا آسیای میانه، تا دریای کاسپین، و تا دریای سیاه همبسته و هم پیمان خواهد کرد.

عادی‌سازی با ترکیه باید با پشتوانه‌های حقوقی نیرومند و جهانی باشد

ستراکیان: نگاه شما درباره بازگشایی مرزهای ارمنستان با ترکیه و عادی سازی پیوندها چیست؟

کریمی: در زمینه بازگشایی مرزهای باختری ارمنستان با ترکیه باید بگویم که بازکردن مرزها با ترکیه دیر یا زود باید انجام شود. نمی توان همیشه این مرزها را بسته نگه داشت. برای سودمندی بازرگانی میان دو کشور بسیار ارزشمند است. باید مردم با همزیستی با یکدیگر در دو سوی مرز زندگی کنند. نمی توان در مرزهای دشمنی تا همیشه زندگی کرد. بله من ایرانی هستم و می دانم ترکیه همآورد سیاسی و بازرگانی ایران در ارمنستان نیز هست و خواهد بود. با این همه، من باید به منافع ملی ارمنستان هم بیندیشم. هرچند باید واقع گرا بود و دانست که روزی باید ناسازگاری ها با ترکیه را کنار گذاشت. بهرروی باید پرسید که ارمنستان با چه چارچوبی می خواهد مرزها را با ترکیه باز کند؟ اگر چه باور دارم که ارمنستان باید شرایطی را برای این روند آشتی سازی با ترکیه بگذارد و کشورهای بزرگ باید امنیت مرزهای ارمنستان را گواهی و تضمین کنند. بهتر است سرآن کشور ارمنستان پیش از بازگشایی، برای این کار بدرستی و هوشمندانه بیندیشد.

مشارکت استراتژیک ایران و ارمنستان را پیشنهاد می‌کنم

ستراکیان: شما چه پیشنهادی برای کشور ارمنستان در این دوره ناآرام و سخت دارید؟

کریمی: بنده در جایگاهی نیستم که به کشورداران ارمنستان سفارشی داشته باشم هرچند که می‌خواهم بگویم اکنون پایه همکاری‌های بازرگانی و سیاسی ایران در اندازه شایسته و بایسته خود نیست. ما باید پا را فراتر بگذاریم و من خواستار همکاری راهبردی (شراکت استراتژیک) ایران و ارمنستان هستم. دو کشور دوست و برادر ایران و ارمنستان در برابر دشمنان این پهنه در قفقاز باید پیمان آفندی (دفاعی) ببندند. من فراتر از آن پیشنهاد برگزاری رزمایش هماهنگ دو کشور در سیسیان را دارم. می گویند ایران کشوری مسلمان و ارمنستان مسیحی است. ارمنستان چهارراه قفقاز است و در تاریخ باستانی هر دو کشور همسایه با هم نبردهایی داشته ایم. جدای از این، از دوران صفویه به این سو، همیشه ارمنستان هم پیمان ایران در نبرد با عثمانی ها بود. ارمنستان دوشادوش سپاه ایران در دوران شاه عباس با عثمانی ها می جنگید. با اینکه شاه عباس در دین بسیار سختگیر بود اما با ارمنی ها هم داستان شد. نادرشاه هم چنین بود و در جنگ با عثمانی ها همیشه از پشتیبانی ارمنی ها برخوردار بود. نادرشاه می گفت که تا ملیک یگان این شیر قره باغی در اینجاست من از عثمانی ها هراسی ندارم. ارمنستان با یاری ایران صفوی و نادرشاهی، پهنه ارمنی نشین را در وان، موش و سیواس و اردهان و قارص یا شرق آناتولی را در دست داشت. اگر میان ایران و ارمنستان در تاریخ چنین پیمان همکاری جنگی برپا بود، چرا اکنون ما نتوانیم چنین پیمانی داشته باشیم؟ فراتر از آن، همکاری راهبردی با ایران می تواند یک نمونه راهبردی در جهان، میان یک کشور مسیحی و مسلمان شود. این همکاری ارتشی به هیچ روی تهدیدی برای کشور سومی نخواهد بود و به سود هر دو کشور و بازگشت آرامش و پایداری در قفقاز است.

رییس‌جمهور هرکه باشد باید به منافع ایران و ارمنستان در قفقاز بیندیشد

ملکونیان: با توجه به اینکه ایران رای گیری بر سر رئیس جمهور را پیش روی دارد و مسعود پزشکیان هم یکی از نامزدها است، دگرگونی در سیاست قفقازی ایران را پس از رای گیری چگونه ارزیایی می‌کنید؟

کریمی: درباره برگزاری رای‌گیری ریاست جمهوری در ایران می‌پرسید و اینکه مسعود پزشکیان هم یکی از نامزدهای پرامید است. نخست باید بگویم هر کس در ایران ریس‌جمهور شود رییس‌جمهور ایران است و نه شهر تبریز. او یک ایرانی است. می‌دانم که نگرانی‌هایی در ارمنستان دیده می‌شود. همچنانکه گفتم رویکرد ایران به فرا -ارس از سال 2020 دگرگون شده است و با شیب اندکی در پی پوست‌اندازی است. پیش‌بینی من آن است که این دگرش نگاه و برنامه‌ریزی هرچند اندک، پی گرفته خواهد شد. درباره رویکرد ایران و آینده گفت‌وگوها و پیوند با اروپا و امریکا باید بگویم که در این چند روز گذشته در میان نامزدها سخنان بسیاری گفته شده است. شگفت آنکه هر دو گروه بهدیس گرا ( اصلاح خواه) و بنیادگرا (اصول گرا) هر دو بر سر اینکه با اروپا و امریکا باید نشست و گفتگو کرد، همزبان و هم اندیش‌اند. هر دو گروه از گفت‌وگو پشتیبانی می‌کنند. امریکا هم باید پیوندهای راهبردی و تاریخی ایران و ارمنستان را دریابد و بداند که این دو کشور ریشه‌های ژئوپلتیکی و فرا- راهبردی دارند و بداند که جغرافیای پرتنش و برنامه‌های نژادپرستانه باکو – آنکارا در قفقاز این نیاز و هم‌پیمانی را میان ایران و ارمنستان دوچندان می‌کند.