نخستین بار فرانتس کومن و شاگردانش بودند که تلاش کردند میتراییسم را یک دین یا مذهب مستقل در امپراتوری روم پیش از مسیحیشدن بنمایند. از آن زمان بهویژه پس از کنگرههای بینالمللی مهرشناسی در منچستر (۱۹۷۲) و تهران (۱۹۷۵) مخالفتهای فراوانی کمابیش در همه زمینهها با پیشنهادات و دیدگاههای کومن صورت گرفته است.
در این میان پژوهشگرانی چون گئو ویدنگرن، پروانه پورشریعتی و ریچارد فولتز روایتی دراماتیک از تداومی پررنگ و همیشه تاثیرگذار دینِ مهر در ایران ساختهاند: «پیش از زردشت، دین مهمِ آریاییها همین دین مهر بود که زردشت در رویارویی آن کاملا موفق نبود. بدین ترتیب گروهی بر دین خود ماندند و زردشتیان هم پس از چندی ایزدان کهن بهویژه مهر را پذیرفتند. در ادامه، دین مهر که دینِ اصلی اشکانیان و مردم پارت و بیشتر مردم ایران (بهویژه خاورِ ایران) بود، به امپراتوری روم رخنه کرد و با دگرگونیهایی به دینِ رسمی امپراتوری تبدیل شد تا امروز آثار آن را از دورا-اورپوس سوریه تا بریتانیا بیابیم. این دین به گفتهی اِرنست رُنان جدیترین رقیب مسیحیت بود. ولی سرانجام در لایه سیاسی پیکار را واگذار کرده و همپا با ساسانیان زردشتی در ایران، رومیهای مسیحی در قلمرو امپراتوری به نابودی یا دگرگونی باورها و آثار مهری همت گماشتند، با این حال استخوانبندی و بسیاری از عناصر مهری در خودِ مسیحیت ریشه دواند و تا امروز جاودانه شد».
پیش از هر چیز باید گفت که کمابیش همهی آنچه در گفتار بالا ادعا شده نادرست است. بر پایهی دیدگاههای مهمترین زردشتیشناسان یعنی ماریان موله و مری بویس، زردشت با میترا به مبارزه یا انکار برنخاسته و نیامدن نام او در گاهان تصادفی و بیاهمیت است. چه از اوستا و چه از وداها برای بازسازی ایزدکده ایرانیان پیش از زردشت کمک بگیریم، به یکتاپرستی یا حتی برتری میترا بر ایزدکده زردشتی نمیرسیم و چنانکه برتری وجود میداشته به گفتهی کِرَینبروک «ایندرا» بوده است.
در سنگنبشتههای پایانی دورهی هخامنشی نیز تنها در زمان پادشاهان پایانی (اردشیر دوم و سوم) از میترا یا در کنار اهورامزدا و آناهیتا و یا در کنار اهورامزدا نام برده شده است. در سنگنبشتهی اردشیر دوم، میترا نه دوم که پس از آناهیتا جایگاه سوم را دارد. گزارشهای دیگر نیز از برپایی تندیس آناهیتا/افرودیت/ایشتر (و نه میترا) در دورهی پایانی هخامنشی یاد میکنند. دلیل اینکه همه بهدنبال دین مهری در ایران میگردند گویا چیزی جز وجود فرقهی میترایی رومی نیست.
آنچه در بالا آمده است بخشی از نوشتاریست با عنوان «پرستشِ مِهر در ایرانِ پیشاساسانی»، به خامهی بهرام روشنضمیر، که در تازهترین شمارهی امرداد چاپ شده است.
متن کامل این نوشتار را در رویهی ششم (تاریخ و باستانشناسی) شماره 487 امرداد بخوانید.
«امرداد» شمارهی 487 از چهارشنبه، 20 تیرماه 1403 خورشیدی، در روزنامهفروشیها و نمایندگیهای امرداد در دسترس خوانندگان قرار گرفت.
خوانندگان میتوانند برای دسترسی به هفتهنامهی امرداد افزونبر نمایندگیها و روزنامهفروشیها از راههای زیر نیز بهره ببرند.
فروش اینترنتی فایل پیدیاف شمارهی 487 هفتهنامه امرداد
فروش اینترنتی نسخهی چاپی شمارهی 487 امرداد
اشتراک ایمیلی هفتهنامهی امرداد
