نوزدهم تیرماه امسال خبر آتشسوزی در خاییزِ زاگرس و دامنهگرفتن آن همهی آنهایی را که ارزش بیمانند جنگلهای ایران را میدانند، نگران و آشفته کرد؛ بهویژه آنکه مهار آتش بهدرازا کشید و نه تنها زمین سوختهای برجا گذاشت بلکه جان حیات وحش آن را هم به خطر انداخته بود. در اینجا میکوشیم گزارشی از این رویداد تلخ بیاوریم.
گسترهی حفاظتشدهی خاییز در مرز میان دو استان کهگیلویهوبویراحمد و خوزستان جای گرفته است و نزدیک به 33 هزار و 235 هکتار مساحت دارد. از خاییز تا نزدیکترین شهر به آن (دهدشت، مرکز شهرستان کهگیلویه) تنها 15 کیلومتر راه است. این گستره با شهرستان بهبهان در استان خوزستان نیز هممرز است اما مدیریت و پایش خاییز را محیطزیست استان کهگیلویهوبویراحمد بردوش دارد.
خاییز در میانهی رشتهکوههای زاگرس، پوشش گیاهی گوناگون و ارزشمندی دارد. از بُنه و گلخُنگ و بادام وحشی گرفته تا ارژن، خوشک، گوَن، گیاهان دارویی و گونههایی از خانواده گندمیان. به همینسان حیات وحش خاییز نیز دارای ارزش است. جانوران این گستره که زندگیشان با شعلههای آتشی که به جان خاییز افتاد، سیاه شد، کلوبُز، گرگ، کفتار، شغال، روباه، تشی، کاراکال، پلنگ و پرندگانی از جمله کبک، تیهو، بحری و دِلیجه (موشخوار) است. خاییز دلخواهترین گستره برای زندگی کلها و بُزهاست.
آغاز آتشسوزی خاییز
همانگونه که اشاره کردیم، روز سهشنبه شب 19 تیرماه امسال بود که خبر آتشسوزی در گسترهی حفاظتشدهی خاییز پیاپی به گوش رسید و آگاهیرسانی شد. آتش از یکی از زمینهای کشاورزی در خوزستان در روستای «پادوک» و در نیمههای شب دوشنبه هجدهم تیر آغاز شده و بهسرعت به طبیعت پیرامون رسیده بود. کشاورزانی از سر ناآگاهی تهماندههای کشتوکارشان را آتش زده و با فزونیگرفتن لهیبهای آتش از مهار آن ناتوان شده بودند. بهویژه آنکه پوشش علفی گستره، خاموشکردن آتش را بسیار دشوار ساخته بود. علف خشک یکی از سببهای گسترش آتشسوزی در کشتزارها و جنگلهاست. وزش باد نیز بر دامنهی آتش افزود. بدینگونه بود که آتش رو به منطقهی حفاظتشدهی خاییز گذاشت و گسترهای چشمگیر را دربرگرفت.
خبر آتشسوزی خاییز را فرمانداری شهرستان کهگیلویه آگاهیرسانی کرد. خبر چنین بود که آتش در چند نقطه بهسرعت درحال گسترش است و وزش باد تند و افزایش دما مهار آتش را ناشدنی ساخته است.
روز نخست آتشسوزی
نیروهایی که برای خاموشکردن آتش رو به روستای پادوک گذاشته بودند، سرانجام توانستند آتش را کنترل کنند اما در ساعت 11 صبح آتش باز شعلهور شد و زمینهای بسیاری را درنوردید. فرمانداری کهگیلویه در همان روزِ 19 تیرماه هشدار داده بودند که دامنهی آتشسوزی بسیار است و مهار آن از توان نیروها بیرون است. سپس افزوده بود
که: «با توجه به وضعیت بحرانی و گستردگی آتشسوزی، نیاز فوری به همکاری و همیاری مردم منطقه و روستاها داریم و کمکهای مردم آموزش دیده میتواند در تسریع عملیات مهار آتش نقش بسزایی ایفا کند و از گسترش بیشتر آتش جلوگیری کند» (ایسنا- 19 تیرماه).
روز دوم آتشسوزی
در روز بیستم تیرماه، هنوز آتش خاییز خاموش نشده بود و کوششها به نتیجهی روشنی نرسیده بود. محیط زیست کهگیلویه از وسعتگرفتن آتشسوزی خبر میداد و اینکه «منطقه در حال سوختن است». گرمای هوا و دشوارگذربودن گستره، کار امدادگران را بسیار سخت کرده بود و آنها خواستار فرستادن بالگرد آبپاش برای جابهجایی نیروها و خاموشکردن آتش، بودند. مرتعهای پُرپُشت، درختان خشک و وزش باد تند، دستبهدست هم داده بود و خاییز را شعلهور میساخت.
از سوی دیگر، مسوول روابط عمومی محیط زیست استان کهگیلویهوبویراحمد از مسوولان استان همجوارش –خوزستان- خواستار کمک بیشتر برای مهار آتش شده بود. این در حالی بود که به گفتهی این مسوول، در روز دوم آتشسوزی خاییز، تنها «حدود ۵۰ نفر از بهبهان و کهگلویهوبویراحمد در حال تلاش برای مهار آتش هستند»! (ایسنا- 20 تیرماه).
خبرگزاری ایسنا با پخش ویدیویی در خروجی تارنمای خود که تصویرهایی دلخراش از آتشگرفتن خاییز را نشان میداد، نوشت: «میراث طبیعی این بخش از زاگرس در حال نابودی است؛ نیروهای امدادی با تلاش فراوان آتش را مهار کردند اما مجددا جنگلها شعلهور شدند و به حوزه استحفاظی استان کهگیلویه و بویراحمد سرایت کرد و بهدلیل وزش باد شدید به ارتفاعات کشیده شد».
روز سوم آتشسوزی
در روز سوم (21 تیرماه) بالگردها آبپاش به کار گرفته شدند و عملیاتی سه مرحلهای در گسترهی خاییز انجام دادند، افزون بر اینکه آب و خوراک نیز به نیروهایی که سرگرم خاموشکردن آتش بودند، رساندند. با این همه، فرماندار شهرستان کهگیلویه از گسترش فزایندهی آتشسوزی در خاییز خبر میداد و چنین بازگو کرد که با وجود کوششهای بسیار «دامنهی آتش جنگلهای خاییز به شدت در حال گسترش است و تا الان مهار نشده است» (خبرگزاری ایسنا).
در همین روز یک کنشگر محیط زیست گفت: «اگر جلوی آتشسوزی گرفته نشود خاییز نابود میشود». بدینگونه چهارشبانهروز تلاش، هنوز به نتیجهای دلخوا نرسیده بود.
روز چهارم آتشسوزی
در روز 22 تیرماه مدیرکل مدیریت بحران استانداری کهگیلویهوبویراحمد خبر از خاموشی آتش در گسترهی خاییزِ زاگرس داد و این را هم افزود که «پایش منطقه به طور مرتب تا شب انجام میشود». با این همه، پرسشهایی درمیان بود: چه مساحتی از خاییز آتش گرفته است؟ سبب آتشسوزی چه بوده است؟ و بر سر حیات وحش خاییز چه آمده است؟
برآوردهای آتشسوزی خاییز
در روز 21 تیرماه که هنوز شعلههای آتش در خاییز گسترش مییافت، مدیر کل حفاظت محیط زیست خوزستان برآورد نخستین را «حدود 30 هکتار» بازگو کرد (گزارش ایسنا). فرماندار کهگیلویه با گفتن اینکه «هنوز به صورت دقیق خسارات واردهی این آتش سوزی مشخص نیست»، گفته بود که «حداقل 400 هکتار از این منطقه در آتش سوخت» (ایسنا). یک کنشگر محیط زیست، جوادی هادیاصل، نیز به خبرنگاران گفته بود که «حدود 40 تا 50 درصد از منطقهی حفاظتشدهی خاییز در آتش سوخته است».
در روز 23 تیرماه، فرماندهی یگان حفاظت منابع طبیعی کشور، گسترهی آتشسوزی خاییز را 460 هکتار دانسته و گفته بود: «البته بیش از 80 درصد خسارتها به صورت سطحی بوده است»! (گزارش خبرگزاری ایسنا- 23 تیر). به سخن او: «در مجموع 450 هکتار از مناطق تحت مدیریت سازمان محیط زیست و 10 هکتار از مناطق تحت مدیریت سازمان منابع طبیعی، در این حریق دچار آسیب شد».
سبب آتشسوزی خاییز، همانگونه که اشاره کردیم، سرایت آتش از کشتزارها به گسترهی خاییز بوده است. محققزاده، فرماندار شهرستان کهگیلویه، دربارهی سبب این آتش سوزی عنوان کرده بود: «عامل آتش سوزی عامل انسانی است اما عمدی یا سهوی بودن آن مشخص نیست» (ایسنا- 21 تیر). چنین سببی برای آتشسوزی، در گزارشهای بعدی نیز بازگفته شد، اگرچه در روزهای دیگر گفته نشد که آتشسوزی خاییز «عمدی» بوده است یا «سهوی»!
نگرانی دیگر به حیات وحش خاییز برمیگشت. بر سر آنها چه آمده بود؟ در روز 20 تیرماه، مدیرکل محیط زیست استان کهگیلویهوبویراحمد گفته بود: «حیات وحش خاییز با مشکل جدی مواجه نیستند» (گزارش همان روز ایسنا). اما این را نیز افزوده بود که: «در صورتی که آتشسوزی این منطقه حفاظتشده با این شدت ادامه یابد، حیات وحش نابود میشود». خبری که بهراستی دلخراش و نگرانکننده بود.
در روز 23 تیرماه، پس از خاموشی آتشسوزی خاییز، دربارهی سرنوشت حیات وحش آن گفته شد: «تاکنون گزارشی از میزان و یا تعداد تلفات ناشی از آتش سوزی به جانوران منطقه حفاظت شده خاییز (بز، کل و قوچ) گزارش نشده است و پس از ارزیابی، میزان خسارت آتش سوزی منطقه حفاظت شده خاییز اطلاعرسانی خواهد شد» (سایت وزارت کشور- 23 تیر). به هر روی، گزارشی از آسیب به حیات وحش خاییز، پس از رویداد آتشسوزی، نشنیدهایم یا از چشم ما پنهان مانده است!
باز هم غافلگیری مسوولان!
تارنمای تحلیلی- خبری عصر ایران در گزارش 23 تیرماه خود دربارهی آتشسوزی خاییز، چنین تیتر زده بود: «آتش باز هم مسوولان را غافلگیر کرد»! و نوشته بود: «طول آتش تا 20 کیلومتر و زبانههای آن به 20 متر هم رسید. انسانها این جنگل را به آتش کشیدند ولی هنوز نمیدانیم به عمد بوده یا نه؟ چند بالگرد و یک هواپیمای ایلیویشن آبپاش به کمک آمد. وقتی آتش شروع شد، بارها امدادگران و مردم درخواست کمک کردند. سالهای قبل هم آتش اشک مردم منطقه را در آورده بود. با این حال هر سال مسوولان باز هم غافلگیر میشوند»؛ و پایگاه خبری آفتاب نوشته بود: «آتش مهار شد، اما خاییز سوخت»!
بارها و بارها آتشسوزی جنگلهای زاگرس را سوزانده و از میان بُرده است، اما نشنیدهایم که چارهای اساسی و کارآمد برای این دشواری هر ساله اندیشیده شود. به اینگونه است که بخشی از سرمایههای ملی ما از دست میرود. تارنمای شهرآرا نیوز در گزارش 27 تیرماه خود و در بررسی آسیبهای آتشسوزی خاییز (بهویژه آسیب به حیات وحش و درختان و پوشش گیاهی آنجا) نوشته است: «مساله این است که هر آتشسوزی خسارات زیادی به همراه دارد و گونههای زیادی در هر آتش از بین میروند و آنهایی هم جان سالم بهدرمیبرند خانههایشان را از دست میدهند. در کنار این، اما گونههای درختی ارزشمندی با هزاران سال قدمت هم میسوزند و خاکستر میشوند که برای این بخش از خسارات هر آتشسوزی امکان تعیین عددی وجود ندارد، چون شاید درختی که از بین رفت دیگر تحت هیچ شرایطی رشد نکند».
امسال نیز آتش خاییز پس از چند روز دلهره خاموش شد. اما ایکاش برای سالهای آینده و آتشسوزیهای احتمالی، از هماکنون چاره و درمانی اندیشیده شود!
