شوندهای بروز سیل در گستره پیرانگاه پیرسبز

فروردین امسال (بیست‌ویکم فروردین‌ماه 99) بارش شدید و ناگهانی به ایجاد آبشارهایی گِل‌آلود در کوه دختر و بروز سیلاب در دشت‌های آبرفتی میان پیرسبز و کوه دختر در شمال خاوری اردکان انجامید. این سیلاب شوربختانه به آسیب جانی نیز انجامید که بسیار غم‌انگیز بود. آرمان از این نوشتار بیان ساده‌ی شوندهای رویداد سیل در گستره‌ی کوه پیرسبز و دشت‌های اطراف آن است.

نگاره یک. نمایی از سیل اخیر در استان یزد (برگرفته از خبرگزاری تسنیم آنلاین 21 فروردین 1399)

1. موقعیت و جغرافیای طبیعی منطقه
کوه پیرسبز از شاخه‌های فرعی رشته کوه خرانق (درست آن خورانق) است. رشته کوه خورانق با درازای نزدیک به یکصد کیلومتر با روند شمال باختری- جنوب خاوری در سمت شرقی تا شمال‌شرقی دشت یزد-اردکان جا گرفته است و پس از رشته‌کوه شیرکوه در سمت جنوبی‌تر استان یزد، مهم‌ترین رشته کوه استان به شمار می رود. بُلندای بلندترین چکاد (:قله) آن در دُربید به بیش از 3100 متر می‌‌رسد. (بلندترین چکاد شیرکوه حدود 4100 متر) و چکادهای بالای 2500 متر دارد که سرچشمه‌ی به‌نسبت خوبی برای فراهم کردن آب روستاهای پایین دامنه هستند. با این همه به شوند (:دلیل) کمبود بلندا و گنجایش و نوع سنگ‌ها و زمین‌شناسی ویژه‌ی منطقه تنها در حد فراهم کردن شرایط برای پیدایش آبادی‌های کوچک و روستاهای پراکنده توانا بوده است. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های کوه‌های پیرسبز وجود سازندهای سنگی از جنس آهک (دوره‌ی کرتاسه) است که شوند ایجاد انباره‌ها و غارهای آهکی در درون کوه شده است. این انباره‌ها و غارها جایگاه ذخیره‌ی آب هستند که با وجود بارش کم در منطقه (کمتر از یکصد میلی‌متر) کم‌کم و به‌‌آهستگی حجم مناسبی از آب را برای آشامیدن دیدارکنندگان در درازای سال فراهم می‌آورد. سازندهای آهکی پیرسبز به شوند عبور گسلی بریده و جابجا شده است و دیواره‌ی بزرگ پیرسبز و برگه‌برگه شدن و خرد شدن سنگ‌ها در برخی جاها برآیند این حرکت گسلی و جابجایی است. سنگ‌های خرد شده خوراک خوبی برای حرکت در شیب تند دامنه را فراهم آورده و چنانچه از بخشی از طبقه یا لایه سنگی جدا شوند به صورت واریزه به پایین فرو می‌افتند. گاه ممکن است این ریزش به صورت گروهی باشد که می‌تواند آمیخته‌ای از قطعه‌های ریز و درشت با هم به پایین شیب فرو ریزند.
2. شوندهای بنیانی پیشامد (وقوع) سیل
هنگامی‌که از مناطق کم آب و خشک گفت‌وگو می‌کنیم، ممکن است برای برخی، پیشآمد جریان‌های سیلابی شدید بسیار شگفت به نظر برسد. اما به راستی که رخداد جریان‌های شدید آب از با اهمیت‌‌ترین عوامل دگرگونگی شکل زمین در مناطق خشک‌ به‌شمار می‌روند.

نگاره دو. از رویداد سیل در سیزدهم آذرماه 1387 خورشیدی. میدان سیلو کنار پل راه آهن سیلوی یزد و خودروی گیر افتاده در آب. (عکاس: سهراب کاویانی).

این‌گونه سیلاب‌هایی ممکن است طبیعی باشند که پس از بارش‌های ناگهانی و شدید در بالادست دره‌های خشک روی می‌دهند و یا حاصل دخل و تصرف انسان مانند ساختن سد یا بندهایی باشند که توان ذخیره‌ی بیش از حد آب را نداشته باشد و با گسیختن و فروریختن به سیلابی بسیار شدید بیانجامد (تامس و گاودی، 2003، ص 201). به عنوان نمونه، در سیلاب چهارم امرداد‌ماه سال 1366 خورشیدی در شمال تهران (ناحیه تجریش) پس از یک بارش شدید و شکسته شدن برخی موانع مصنوعی، به سیل بسیار بزرگی انجامید که تمام میدان تجریش را در زیر بیش از دو تا سه متر گل و لای فرو برد و جان بیش از یکصدوچهل تن را گرفت و خسارات مالی زیادی به‌بار آورد. از دیدگاه برخی از کاشناسان، ساخت‌و‌ساز و راهبندهای ایجاد شده بر روی رودخانه دربند و گلاب دره تجریش شوند اصلی این رویداد ناگهانی و ناگوار بوده است. در این رویداد سیلاب به سیصد دهانه‌ی پل، 250 باب فروشگاه و 200 دستگاه خودرو آسیب شدید وارد شد (سایت فردا نیوز ).
یکی از مهمترین ویژگی‌های مناطق خشک و نیمه خشک در عرض‌های جغرافیایی میانه، همانند ایران زمین، این است که بخش بیشتر بارش‌ها در فصل زمستان یا به طور کلی در فصل و ماه‌های سرد سال روی می‌دهند. در سرزمین ایران، بارش ها بیشتر از اواخر پاییز تا نیمه فروردین امکان دارند که گاه تا آغازین روزهای اردیبهشت نیز کشیده می‌شود. به عنوان نمونه، در استان یزد که بخش مهمی از ایران میانی (مرکزی) است نزدیک به هشتاد درصد بارش (برف، تگرگ و باران) در فصل زمستان فرو می‌ریزد.

نگاره سه. سیلاب شمال تهران، میدان تجریش، چهارم امرداد 1366. برگرفته از سایت فردانیوز (سرچشمه ایرنا).

اما شوندها یا دلایل اصلی پیشآمد سیل در این نواحی چیستند؟
به طور کلی، بود یا نبود پوشش گیاهی کافی، میزان شیب زمین، ستبرا (ضخامت) و میزان نفوذپذیری خاک سطحی، و همچنین شدت و موقعیت یا مکان ریزش بارش (و شکل آن) در روی دادن سیل نقش به‌سزایی دارند.
نکته‌ی مهم نخست این است که هنگام آغاز بارش‌های شدید، نخستین مرحله‌ی فرآیند، ساخته شدن جریان آب، تشکیل حوضچه‌ها و گودال‌های پرشده از آب در سطح زمین است. هنگامی که پستی و بلندی یا ناهمواری‌های موضعی در سطح چنین حفره‌ها و گودال‌هایی پدید آورده باشد این وضعیت به نگهداری آب در کوتاه‌مدت می‌تواند کمک کند. ادامه‌ی بارش شوند پرشدن این گودال‌ها یا چاله‌ها و سرانجام پیوند سطحی آنها به یکدیگر می‌شود و یک نوع به‌هم پیوستن (اتصال) جریان سطحی به‌وجود می‌آید. چنانچه بارش شدید باشد و ادامه یابد احتمال بریده شدن حاشیه‌ی چاله‌ها یا برخی از حوضچه‌ها وجود دارد که با لبریز شدن آنها همراه است و در صورتی‌که این چاله‌ها بزرگ باشند میزان آب تخلیه شده بسیار قابل توجه خواهد شد. نکته‌ی دوم درباره‌ی بارش‌های شدید نواحی خشک این است که بیشتر بارش‌های شدید در این منطقه از گونه‌ی همرفتی (convectional) است که با جریان روبه‌بالای هوا و رطوبت همراه هستند. (وین رایت و براکن، 2011).
نکته‌ی مهم دوم در آغاز سیل، گاه وجود بندهای طبیعی یا کند و کاوهای ناشی از دخل و تصرف انسانی بر سرراه جریان های آب است که موجب انباشت حجم زیادی از آب برای مدت کوتاه شود. در صورتی که مانع یا سد جلوی این آب انباشته شده شکسته گردد، میزان بسیار آب با سرعت زیاد به سمت پایین تر به حرکت در می‌آید و گل‌و‌لای را نیز با خود می‌برد.

نگاره چهار. نمونه ای از تخریب و برداشت شدید دامنه کوه در سنگ های گرانیتی. صخره دیواره مانند و غار اصلی در سنگ‌های آهکی پدید آمده است. دامنه شیرکوه نزدیک غار فراشاه تفت (اردیبهشت 1390 خورشیدی).

نکته‌ی مهم سوم در مورد چگونگی بروز این نوع بارش‌های سنگین و شدید است، یعنی اینکه چرا از اساس چنین بارش‌های سهمگین و شدید روی می‌دهند؟ باید توجه داشت که توپوگرافی یا ناهمواری‌های ایران ویژگی‌های پیچیده‌ای دارد که یکی از آنها پارادوخش (یا تضاد) موجود بین رشته‌کوه‌های بلند و دشت‌ها یا ساحل‌های پست است که گاه شوند اختلاف ارتفاعی بیش از 3000 تا 4000 متر می‌شود. این ناهمسانی ارتفاع و حجم رشته کوه‌ها با دشت‌ها و سواحل از یک‌سو و جهت و موقعیت آنها باعث شده است که در برابر ورود سیستم‌های هوای گوناگون، واکنش‌های متفاوتی از نظر میزان و شدت بارش را در گوشه و کنار ایران شاهد باشیم. به‌راستی مهمترین شوند سیلاب‌های شدید، بروز بارش‌های سنگین و ناگهانی است که این حالت بیشتر ناشی از گونه‌ی ویژه‌ای از پراکندگی الگوهای فشار هوا در سطوح بالایی جو زمین به‌نظر می رسد (علیجانی، 1381، ص 201).
در بیشتر بارش‌های سهمگین استان یزد، و از جمله گستره خورانق و پیرسبز، اداره هواشناسی از ورود سامانه‌های جوی ناپایدار به استان سخن می‌گوید . وقتی که از سامانه‌ی ناپایدار سخن به میان می‌آید، منظور سیستم فروبار (کم فشار یا سیکلون) است که بیشتر از سمت باختر تا جنوب باختری سرچشمه می‌گیرند. این سامانه‌ها (سیستم‌ها) رطوبت و آشفتگی و جریان رو به بالا و چرخنده را با خود می‌آورند. بالا رفتن رطوبت با حجم زیاد منجر به بارش‌های شدید می‌شود بخصوص که در سطح زمین هم امکان بالاروی (صعود) شدید هوا به دلیل گرمای نسبی وجود داشته باشد. برپایه‌ی یک پژوهش که در دانشگاه یزد انجام گرفته است سامانه‌ی فروبار یا کم فشار سودانی با ترکیب با سامانه مدیترانه‌ای یا به شکل خودپا (مستقل) از سوی جنوب باختری رطوبت و ناپایداری را به مرکز ایران و به‌ویژه رشته‌ی شیرکوه و خورانق هدایت می‌کند و باعث ریزش‌های جوی شدید می‌گردد. این بارش‌های سنگین در حالی رخ داده است که پیش از آن برای چندین روز هوایی ایستا و خشک چیره بوده است(امیدوار، 1386). بنابراین ورود جریان‌های هوایی و سامانه‌های جنوب‌غربی که رطوبت را از سمت دریای عمان، خلیج فارس یا حتا دریای سرخ و مدیترانه با خود می‌آورند و ورود آنها به نواحی کوهستانی بلند ایران مرکزی از شوندهای مهم بارش‌های سنگین در این ناحیه به شمار می‌روند.

3. دو پرسمان (مساله) فراگیر (کلی) در رویداد سیلاب در دشت‌های میان پیرسبز و اردکان
در اینجا باید به دو پرسمان (مساله) مهم و فراگیر یا کلی دیگر پیرامون سیلاب‌های پیرسبز (و کوه های اطراف) اشاره کرد. این پرسمان¬ها البته به مکان‌ها و گستره¬های دیگر در استان یزد نیز مربوط می‌شود. پرسمان نخست اینکه آیا سیل همیشه از یک مسیر یا بستر گذر می‌کند؟ چرا این بار نیز یک سیلاب، در بستر رودخانه خشک پیشین یا مسیل قدیمی جاری نشده است؟ جواب این است که دره و مسیر یک رودخانه خشک بزرگ (خشکرود) همیشه سیل خودش را دارد و سیلاب‌های کوچک‌تر، اگر راهشان بسته شده باشد به بیراهه می‌زنند. اولین مسیر شروع سیل در دره ای اصلی است که یک ژرفگاه (تالوگ یا خط القعر ) مستقل به شمار می رود. به محض رسیدن سیلاب به شیب پایین تر و جدا شدن از دره اصلی به شاخه هایی چندگانه تقسیم شده و به صورت بادبزن آبرفتی یا مخروط افکنه بزرگ یا کوچک در می آید. در صورتی که جاده یا ساخت و ساز هایی در سر (راس) این بادبزن آبرفتی باشند امکان خسارت به شوند سیلاب بیشتر می‌شود. با جدا شدن از مخروط‌افکنه و در ابتدای دشت یا پست‌ترین نقاط سیلاب باز هم به شاخه‌های بیشتر تقسیم شده و قدرت آن کاهش می‌یابد تا متوقف شود. به دلیل حمل مقدار زیاد گل‌ولای حتا در آخرین قسمت‌ها نیز امکان خسارت‌زایی وجود دارد.
پرسمان دوم اینکه چه عواملی منجر به تغییر مسیر سیلاب یا سیلاب‌ها می‌شوند؟ در اینجا عواملی همچون تاثیر گیاهان، نقش انسان، اثرات معدنکاری، نقش حیوانات و حتی ترکیبی از اثرات حیوانات اهلی یا وحشی و گیاهان پیش کشیده می‌شود. شاید هیچ عاملی به اندازه‌ی وجود پوشش گیاهی کافی در جلوگیری از اثرات سیلاب مهم نباشد. از سوی دیگر کود حیوانات وحشی نیز که از این گیاهان به شکل طبیعی استفاده می‌کنند برای بازرشد این گیاهان ارزش دارد. حتا اگر چرای دام به صورت محدود و مدیریت شده انجام گیرد تپه و دامنه و دشت ها می توانند در بازرشد گیاهی و نگهداشت پوشش گیاهی توانا باشند. خود پشکل و فضولات دامی می تواند به رشد گیاهی فصل آینده کمک کند. تغییر شیب‌ها و ناهمواری به ‌دستان انسان و ایجاد پستی و بلندی‌ها و راهبندهای اتفاقی در مسیر جریان‌های آب می‌توانند به شکل چشمگیر و گاه هراس‌آمیزی به شدت عملکرد سیل بیانجامد. عملیات معدن‌کاوی و معدن‌کاری نیز جایگاه ویژه در کاهش یا افزایش قدرت سیل‌ها دارند. در صورتی که معدن با کندوکاو زیاد در قسمت بالای سرچشمه جریان‌های کوهستان ایجاد شود می‌تواند به دگرگونی شیب یا حتا دگرگونی در شکل جریان‌ها بیانجامد. بدین‌سان معادن شن و ماسه فراوانی که در دشت‌ها بنیاد شده‌اند ممکن است به شدت به تغییر جهت و شدت سیلاب‌ها کمک کند و یا در مواردی هم از شدت و خسارت آنها بکاهد. از دیگر مواردی که به تخریب محیط و افزایش توان و شدت سیل‌ها کمک می‌کند گستره‌های مانوری و نظامی است که به شدت به دگرگون‌سازی پوشش گیاهی و شیب و شکل ناهمواری‌ها منجر می‌شود و جدا از آلودگی زیست‌بوم به دگرگونی در شکل جریان‌های سطحی نیز کمک می‌کند.

داریوش مهرشاهی، هموند بازنشسته گروه جغرافیای دانشگاه یزد
زامیادروز 28 فروردین1399 خورشیدی

[1] خورانق یا اصل آن خورانگ به معنای “مکان برآمدن خورشید” یا “جایگاه خورشید”.  برای ساکنان دشت های استان یزد، بین رشته شیرکوه و رشته کوه خورانق، نخستین جایی که خورشید بامدادگاه سر بر می آورد از پس بلندی های خورانق است.

[2] https://www.fardanews.com/fa/news/849570/

[3] به نمونه می‌توان به خبر برگرفته از سایت خبرآنلاین اشاره کرد با عنوان: “یک خبر خوب کم سابقه: در یزد چند شبانه روز باران می بارد”. به تاریخ 23 آبان 1397؛ https://www.khabaronline.ir/news/824973/

سرچشمه های همگانی (عمومی)
امیدوار، کمال (1386): بررسی و تحلیل شرایط سینوپتیکی و ترمودینامیکی رخداد بارش در منطقه شیرکوه. پژوهش های جغرافیایی، نشریه علمی دانشگاه تهران، گروه جغرافیا، شماره 59؛ صص 98-81.
علیجانی، بهلول (1381): اقلیم شناسی سینوپتیک. چاپ چهارم، انتشارات سمت، تهران.
1.Thomas, D.S.G and Goudie, A (2003): The Dictionary of Physical Geography, 3rd Edition. Blackwell
Publishing, Oxford, UK.
2. Wainwright, J and Bracken, L.J (2011): Runoff generation, overland flow and erosion on hillslopes (a chapter). In: Arid Zone Geomorphology, Editor. David S.G. Thomas, Wiley-Blackwell; Chichester, UK; pp.237-267.

1719