با آنکه میلیون‌ها سال از پدید آمدن غار «دوسر» می‌گذشت، نه نامی از آن بود و نه نشانی. کسی گمان نمی‌بُرد که در گستره‌ی «کالمند» شهرستان مهریز و در دامنه‌ی کوه «تنگ چنار»، راهی به ژرفای زمین باشد. اما به ناگاه در بهمن‌ماه سال 1391 خورشیدی، پرده از رازی گشوده شد که زمین میلیون‌ها سال در دل خود نهفته بود. آن راز، غاری بود که با همه‌ی غارهایی که تاکنون در ایران شناخته شده است، تفاوت داشت. این غار با 81500 متر گستره، تالاری دارد که 10 برابر یک زمین فوتبال است! درازای آن تالار بیضی شکل، به 385 متر می‌رسد و پهنای آن به 265 متر. افزون‌بر این که بلندایی 70 متری دارد.
پهناوری تالار غار دوسر، ایران را در جایگاه چهارمین کشور جهان جای داد که بزرگ‌ترین تالار غاری و زیرزمینی را دارند. این جایگاه پس از سپردن نقشه‌ها و پلان‌هایی از غار دوسر به انجمن‌های بین‌المللی، به‌دست آمد و ایران پس از کشورهای مالزی، چین و اسپانیا، در رده‌ی چهارم فهرست تالارهای بزرگ غاری جهان ایستاد. از این‌رو غار دو سر مهریز، دستِ‌کم ارزش‌های گردشگری بسیاری دارد. هر چند پس از شناخت این غار شگفت‌انگیز، آمدوشدهای بی‌رویه به غار از سوی کسانی که چگونگی نگاهبانی از غارها را نمی‌دانستند، آسیب‌های بسیاری به آن زد و با فشار آوردن بی‌اندازه به سنگ‌های غار، پایداری آن‌ها را کاهش داد. از این‌رو، بیم پدید آمدن رویدادهای ناگوار می‌رفت و همین شد که اداره کل محیط زیست استان یزد، ورود به غار را بدون گرفتن مجوز، ناشدنی کرد (تارنمای سازمان حفاظت محیط زیست)؛ کاری که برای نگهداری از غار و زیان نرسیدن به آن، بایسته بود.
پیمایش غار دوسر، در زمان کشف آن، تنها با پیمودن 50 متر از غار انجام گرفت. پس از آن برای شناسایی افزون‌تر این غار نوپدید، در روزهای آغازین بهمن‌ماه 1391 گروهی چهار نفری تا پایان غار را پیمودند. چهار سال پس از آن، گروهی که دربردارنده‌ی 3 غارنورد انگلیسی و یک تَن آلمانی بود، نقشه‌برداری سه‌بُعدی و لیزری غار را انجام دادند. بدین‌گونه زمینه برای شناساندن غار دوسر به انجمن‌های غارپیمایی جهان، فراهم شد.
این غار را از آن رو دوسر می‌نامند که در میان دو قله از کوه تنگ‌چنار جای گرفته است. این کوه بلندایی بیش از 2700 متر دارد. این را نیز یادآوری کنیم که غار دوسر به نام «پشوم» نیز شناخته می‌شود. اینکه چرا این غار را پشوم می‌نامند و پشوم به چه معناست؟ روشن نیست، یا دستِ‌کم ما نمی‌دانیم.
دوسر غاری آهکی است با شیبی تند، نزدیک به 70 درجه. ساختار آن با دیگر غارها تفاوت دارد. بیشتر انبوهی از سنگ‌های ریز و درشتی به گمان می‌رسد که در کف تالار گسترده‌ی غار انباشته شده‌اند. بیشتر غارها از فرسایش آب پدید می‌آیند اما زمین‌شناسان گمان می‌کنند که غار دوسر بر اثر زلزله‌ای که به جابه‌جایی لایه‌های زمین انجامیده، شکل گرفته است.
گفته شد که انباشته‌ای از سنگ‌های بزرگ و کوچک در غار دوسر دیده می‌شود. آن سنگ‌ها، تالار غار را شکلی پست و بلند داده‌اند. با این همه، شکل‌بندی غار همانند فضایی میان تهی است که وارون همه‌ی غارهای دیگر حتا چکنده و چکیده (استالاگمیت و استالاگتیت) هم ندارد. آرایه‌های غار نیز چندان نیست. بیشتر شکل‌هایی آهکی هستند که به نام فلاوستون شناخته می‌شوند و مانند پرده‌های روشن موج‌دار به چشم می‌آیند. فلاوستون‌ها، تنها در بخشی از غار دوسر دیده می‌شوند.
مرواریدهای غاری نیز از دیگر آرایه‌های غار دوسر است. آن‌ها سنگ‌هایی به شکل دایره‌ای، بیضی یا استوانه‌ای شش گوشه‌ای هستند که اندازه‌های گوناگونی دارند. کوچک‌ترین مرواریدها به اندازه یک دانه شن است و بزرگ‌ترین آن‌ها به بزرگی یک توپ گلف. این شکل‌ها، در غار دوسر یافته می‌شوند و آرایه‌ای برای این پدیده‌ی طبیعی به شمار می‌روند.
غار دوسر، 2 چاه دارد. بلندای چاه نخست کمتر از 20 متر است. اما برای رسیدن به چاه دوم، غارنوردان نیاز به انجام تراورس دارند تا در راه بهتر و آسان‌گذرتری قرار بگیرند. تراورس گونه‌ای پیمایش در کوهنوردی و غارپیمایی است که در آن ارتفاع را تغییر نمی‌دهند و به‌گونه‌ی افقی حرکت می‌کنند. بدین‌سان گذر از صخره‌ها و دیواره‌های کوه و غار اندکی آسان می‌شود. این کار در غار دوسر نیز باید انجام بگیرد تا راهی برای رسیدن به چاه دوم گشوده شود. غارنورد در زمان انجام تراورس باید فرودی 8 متری انجام دهد. همین نکته نشان می‌دهد که پیمایش غار دوسر بسیار فنی و پیچیده است. این دشواری تا بدان‌جاست که بدون بهره‌گیری از ابزار غارپیمایی به هیچ رو نمی‌توان از دهانه‌ی غار گذر کرد و به ژرفای آن رسید. آسیب‌هایی که پیش‌تر به آن اشاره شد، از آن‌رو بوده است که برخی از غارنوردان شیوه‌ی درست و فنی گذر از غار را نمی‌دانستند و با فشار آوردن به سنگ‌ها، می‌کوشیدند راه خود را ادامه دهند. در حالی که پیمودن غار دوسر تکنیک‌ها و روش‌هایی دارد که تنها از توان غارنوردان کارآمد و آشنا با شیوه‌های غارپیمایی برمی‌آید. یک سختی پیمایش غار دوسر به ریزش ناگهانی سقف غار برمی‌گردد. گمان ریزش سقف تالار، خطری است که همواره هست و غارنوردان را در موقعیتی دشوار جای می‌دهد.
چاه دوم غار دوسر، ژرفایی 80 متری دارد. در بخش پایینی همین چاه است که تالار شگفت‌انگیز و بسیار پهناور غار دیده می‌شود. اما نمناکی غار چندان نیست. به ویژه در تابستان و پاییز می‌توان گفت که یک‌سره خشک است. جانور چندانی نیز در غاردیده نشده است. در گزارش‌های غارپیمایی، از شماری کبوتر، خفاش و شاپرک در چاه نخست نام برده شده است؛ و نیز گونه‌ای سوسک سیاه رنگ در کف غار.
می‌توان در مجموع، همه‌ی ساختار غار دوسر را دو چاهی دانست که در پایان به تالاری بسیار بزرگ می‌رسد. ژرفای چاه دوم به‌ویژه چشمگیر است. ورود به غار نیز که در راهِ آبراهه‌های فصلی است، با فرودی 80 متری انجام می‌گیرد و توانایی بدنی و آمادگی روانی بسیاری می‌خواهد و نیز بهره‌گیری از تکنیک‌های غارنوردی.
گستره کالمند در شهرستان مهریز که غار دوسر در آن جای دارد، 95 کیلومتر از شهر یزد فاصله دارد.
*با بهره‌جویی از: تارنماهای «انجمن گردشگران ایران»، «باشگاه کوهنوردی شقایق»، «سازمان حفاظت محیط زیست» و «خبرگزاری مهر».
نام دیگر غارهای دیدنی ایران را در نشانی زیر ببینید:
