در شهر بیرجند سازه‌ها و ساختمان‌های دیرینه‌ای هست که برگرفته از معماری و شیوه‌ی ساخت آن اقلیم و زیست‌بوم است اما در آن میان، یک سازه دیده می‌شود که معماری آن هیچ همسانی و همانندی با دیگر بناهای شهر ندارد. این ساختمان زیبا و چشم‌نواز را «ارگ کلاه فرنگی» می‌نامند. همان که نماد و نشانه‌ای برای شهر بیرجند در استان خراسان جنوبی شناخته می‌شود. فُرم و شیوه‌ی ساخت ارگ بیرجند چنان دگرگونی‌ای با دیگر بخش‌های شهر دارد که ناگزیر باید آن را ویژه و یگانه دانست. این که ایده و فکر ساخت چنین بنای چشم‌نوازی از کجا آمده است؟ به تاریخ آن باز می‌گردد.؛ تاریخی که چندان هم دیرینه نیست.
ارگ کلاه فرنگی بیرجند با همه‌ی ناهمسانی‌هایش با دیگر سازه‌های آن گستره، فُرمی برگرفته از معماری فلات ایران دارد. این ارگ به شیوه‌ی زیگورات ساخته شده و مانندگی آن به زیگورات چغازنبیل بسیار است. زیگورات‌ها سازه‌هایی هستند که سطحی پهن دارند و هر چه روبه بالا می‌روند از سطح اشکوب‌ها (:طبقات) آن‌ها کاسته می‌شود. ارگ کلاه فرنگی نیز این‌گونه ساخته شده است.
این ارگ 6 اشکوبهای است. از این اشکوب‌ها تنها دو اشکوب فضادار است. اشکوبهای دیگر جنبه‌ی آرایه‌ای و تزیینی دارند و همگی بر روی سطح نخست که حوضخانه‌ی ارگ است، ساخته شده‌اند. درباره‌ی حوضخانه‌ی ارگ که شاهکاری از زیبایی است، سخن خواهیم گفت.
بخش ورودی ارگ به شکل برآمدگی‌ای است که از اشکوب همکف جدا شده و فضایی جداگانه ساخته است. قوس‌هایی که در این ورودی دیده می‌شود در شکوه و دلربایی کم‌مانند است. ورودی سازه راه به درون ارگ می‌بَرد و پیش درآمدی برای دیگر بخش‌ها است؛ بخش‌هایی که هر کدام به همین اندازه چشمگیر هستند. تناسب و همگونی فضای ورودی و آغازین ارگ، نشانه‌ای از طراحی هوشمندانه و اندیشیده‌شده‌ی سازه دارد.
با گذر از ورودی ارگ، به بخش همکف می‌رسیم. این بخش اهمیت ویژه‌ای دارد و سهم آن در فضاسازی و زیبایی ارگ، بسیار است. در طراحی و نقشه‌کشی اشکوب همکف دقت باریک‌بینانه و شگفت‌انگیزی شده است. بدان اندازه که همه‌ی اجزای شکل‌دهنده‌ی آن پیوندی بدنه‌ای (ارگانیک) با هم دارند. حتا آرایه‌های به کار بُرده شده در همکف، رشته‌وار به هم پیوند می‌خورند و فضایی یک‌دست و هماهنگ می‌سازند. این آرایه‌ها هر نگرنده‌ای را غرق در زیبایی‌های سازه‌ای می‌سازد که فُرمی هشت‌گوش دارد و با درهای چوبی و طاق نماهای دیدنی، شکلی هنرمندانه یافته است.
از سویی دیگر، طراح ارگ این نکته را بیش از هر چیز دیگر در شکل‌دهی به اشکوب همکف در نظر گرفته است که فضاهای گوناگون سازه با دالان‌هایی چندگانه با هم پیوند بیابند. آن دالان‌ها به هشتی‌ها و اتاق‌ها می‌رسند. گرداگرد همه‌ی این اجزا، آرایه‌ها هستند که طرح سازه را زیبایی دوچندانی بخشیده‌اند.
پلان اشکوب همکف، مربع‌شکل است و دارای اتاق‌های چندگانه. هشتی‌های چهارگانه‌ی همکف، فضایی را پدید آورده‌اند که حوضخانه‌ی ارگ نامیده می‌شود. حوضخانه مهم‌ترین بخش ارگ کلاه فرنگی است.
بیشتر حوضخانه‌ها هشت گوش ساخته می‌شدند و فضایی تابستان‌نشین به‌شمار می‌روند. حوضخانه‌ی ارگ بیرجند نیز به همین گونه است. این هم که در طراحی ارگ هیچ نشانه‌ای از دودکش یا وسیله‌ای گرمازا دیده نمی‌شود، خود نشان از آن دارد که از این سازه تنها در فصل‌های گرم سال استفاده می‌شده است.
از ورودی‌های پُرشماری می‌توان به حوضخانه‌ی ارگ رسید. این فضای هشت‌ضلعی آکنده از شکل‌ها و حجم‌های مربعی و دایره‌ای است. بدین‌گونه به هرسو که نگاه کنیم ترکیبی هوش‌ربا از خط و دایره خواهیم دید.
حوضخانه در مرکز ارگ جای گرفته است و درون آن یک متر پایین‌تر از سطح هم کف ارگ است. آب‌نمای حوضخانه نه تنها کارکردی تزیینی دارد بلکه در فرح‌بخشی و خنکای فضا نیز اثرگذار است. مقرنس‌هایی نیز جا‌به‌جا در این فضا دیده می‌شوند و نیز رسمی‌بندی‌ها. در معماری، رسمی‌بندی برای تزیین پوشش سازه به کار می‌رود. بدین شیوه سطح سردرها، ایوان‌ها و اجزای دیگر به شکل‌های هندسی، بخش‌بندی می‌شوند. درست مانند آنچه در حوضخانه‌ی ارگ کلاه فرنگی می‌بینیم. به رسمی‌بندی‌های ارگ، کاربندی‌ها را هم باید افزود که شکل لانه زنبوری دارند. کاربندی پوشش‌های قوس‌گونه‌ای هستند که شکل هندسی دارند. این را هم بگوییم که پنجره‌های نورگیری که در گنبد ارگ ساخته‌اند، روشنایی حوضخانه را برآورده می‌کند.
یک هشت ضلعی دیگر، اشکوب نخست ارگ بیرجند را شکل می‌دهد. در این اشکوب که فضای کوچک‌تری در سنجش با هم کف دارد، چند اتاق ساخته شده است که آن‌ها هم کوچک هستند. اما اشکوبهای دیگر کاربردی ندارند و تنها برای فُرم‌بخشی به سازه افزوده شده‌اند. به این سبب است که می‌توان اشکوبهای بالایی را نمادین دانست و دریافت برای آن ساخته شده‌اند که ارگ شکلی زیگوراتی و مخروطی بیابد. با این همه، همان اشکوبهای نمادین، نقش بسیار هوشمندانه‌ای در فرم‌پذیری و زیباسازی ارگ بازی می‌کنند.
مصالحی که در ساخت ارگ به کار رفته است از گِل و آجر است و آهک و ساروج. ساروج ملات آهکی آبی سنتی در معماری ایرانی است و آمیخته‌ای است از خاک رُس و آهک.
نمای بیرونی ارگ به رنگ سفید است. در گذشته دو بادگیر در دو سوی ارگ دیده می‌شد. در بازسازی‌های سال‌های گذشته بادگیرها برداشته شدند. گستره‌ی پیرامونی ارگ نیز شکل چهارباغ داشته است. این را از اسناد برجای مانده می‌توان دریافت. اما اکنون چنان چهارباغی دیده نمی‌شود و شکل گستره‌ی بیرونی ارگ دگرگون شده است.
در سال 1395 خورشیدی کار مرمت و باززنده‌سازی ارگ آغاز شد. اشکوب همکف و نخست به تمامی مرمت و بازسازی آرایه‌ها و گنبدخانه‌ی ارگ نیز آغاز شد. این سازه تا دیرگاهی محل فرمانداری بیرجند بود. در دی‌ماه 1398 میراث‌فرهنگی خواستار واگذاری ارگ به این وزارتخانه شد. برای این کار باید ساختمان فرمانداری بیرجند از ارگ جدا می‌شد. پس از جداسازی این دو، در اسفند همان سال ارگ تاریخی کلاه فرنگی به میراث فرهنگی خراسان جنوبی سپرده شد (خبرگزاری ایسنا).
آنچه درباره ی دیرینگی ارگ کلاه فرنگی بیرجند گفتنی است بازگفت‌هایی است که اندکی پرسش‌برانگیز هستند. بدین‌گونه که در بسیاری از نوشته‌ها ساخت ارگ را به دوره‌ی پایانی زندیه و آغاز پادشاهی قاجاریه باز گردانده‌اند اما بی‌درنگ این را افزوده‌اند که ارگ بیرجند میان سال‌های 1264 تا 1313 مهی (:قمری) ساخته شده است! این سال‌ها همزمان با آغاز و پایان پادشاهی ناصرالدین‌شاه قاجار است. پس نمی‌توان ارگ بیرجند را سازه‌ای مربوط به دوره‌ی زندیه دانست. اما این هم هست که سازنده‌ی ارگ را کسی به نام امیرحسن‌خان شیبانی یا طبسی برشمرده‌اند. او از امیران خراسان بود که دوره‌ی فرمانروایی‌اش بر آن گستره با واپسین روزهای پادشاهی لطفعلی‌خان زند و آغاز پادشاهی آغامحمدخان قاجار همزمان بود. اگر ارگ بیرجند از آنِ او بوده است تاریخی که برای ساخت آن یاد کرده اند، نادرست است. به هر روی در سال سپس‌تر، این ارگ به امیر عَلَم‌خان خزیمه رسید و او ارگ را به فرمانداری بیرجند بخشید. در اینجا نیز گمان می‌رود لغزشی روی داده باشد. علم خان خزیمه (عَلَم‌خان سوم) در روزگار ناصرالدین شاه قاجار بر قاینات و سیستان فرمانروایی می‌کرد و هنوز در ایران ساختاری اداری به نام فرمانداری شکل نگرفته بود که او بخواهد ارگ را به فرمانداری بیرجند پیشکش کند.
به هر روی، ارگ کلاه فرنگی بیرجند در امردادماه 1376 خورشیدی، با شماره‌ی 1880 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. ارگ کلاه فرنگی بیرجند به نام «قصر بی‌بی عروس» و «ارگ سرکار» نیز شناخته می‌شود و نیز به نام «ارگ حسام‌الدوله». ارگ بیرجند در مرکز این شهر جای دارد.
* با بهره‌جویی از گزارش خبرگزاری «ایرنا»، «ایسنا»، تارنمای «مجله دلتا» و نیز «ویکی پدیا».
