نارمک؛ محله‌ای با یکصد میدان

بزرگراه‌ها گرداگرد محله‌ای را گرفته‌اند که بنیانش روستایی کوچک و مردمانی اندک‌شمار بود و اکنون جایی فشرده از سازه‌ها و ساکنانش است. آنجا را از دیرباز «نارمک» می‌نامند؛ به چمِ «انارستان»! از آنجا که یکی از فرآورده‌های دِه‌نشینان نارمک انارهای دانه‌درشت بود، روستا را به این نام می‌شناختند. اکنون نه از باغ‌های انار نارمک نشانی هست، نه از دژ کوچکی که در آنجا بود و راهنمای کسانی بود که راهشان را از شمیران به این‌سو کج می‌کردند. روستاییان باغ‌دار و کشت‌کار نارمک نیز جای خود را به انبوهی از شهرنشینانی دادند که از دور و نزدیک آمده بودند و می‌خواستند محله‌ای نوساز را شکل بدهند.
محله‌ی نارمک کنونی در شمال خاوری کلان شهر تهران است. بزرگراه زین‌الدین در شمال و بزرگراه‌های امام علی و باقری در باختر و خاور، همانند دیواری پیرامون محله را گرفته‌اند. جنگل‌های لویزان و شیان در شمال محله است و به آن آب ‌و هوایی خوش و فرح‌بخش می‌دهد. نارمک همسایه‌ی محله‌ی تهران نو است و مانند آنجا تاریخ شکل‌گیری‌اش به دهه‌های نزدیک می‌رسد.
با همه‌ی نوسازی‌های نارمک، نمی‌توان از آن گستره یاد کرد و دهکده‌ی کوچک و دور افتاده‌اش را نادیده گرفت. دهکده‌ی نارمک فاصله‌ای 9 کیلو متری از تجریش داشت. به همین‌گونه، راه شنی و خاکی‌ای که از دماوند تا شهر تهران کشیده شده بود، از 5 کیلومتری روستا گذر می‌کرد. روستای نارمک سردسیر بود. صد تَن ساکن داشت و پیوندهایش نه با پایتخت، بلکه با روستاهای شمیرانات بود. باغ‌ها نیز آبادی نارمک را دل‌انگیز کرده بودند. هنوز گوشه‌ای از چهارراه استقلال نارمک، دارودرخت‌هایی از آن باغ‌ها را نگه‌داشته است. دیگر باغ‌های انبوه روستا، جای سبز خود را سازه‌های خاکستری و تیره‌ی امروزی داده‌اند.

کوچ‌روها و ناگزیری ساخت محله‌ای نو
نارمک نمی‌توانست تا همیشه روستایی کوچک بماند. کوچ‌روهایی که از شهرهای دیگر به پایتخت آمده بودند، خانه‌هایی برای زندگی می‌خواستند. پس چه جایی بهتر از زمین‌های نارمک برای ساخت و ساز؟ آن‌ها دست به‌کار شدند و آلونک‌های بسیاری را در دور و نزدیک روستا ساختند. کار به جایی رسید که هیچ‌کس نمی‌دانست مالک زمین‌ها کیست! در این زمان که سال‌های نخستین دهه‌ی سی خورشیدی بود، دولت دکتر مصدق تصمیم گرفت به آن وضع آشفته پایان بدهد. از این‌رو زمین‌ها را در اختیار بانک ساختمانی گذاشت و دست به ساخت محله‌ای زد که طراحی آن باریک‌بینانه و برپایه‌ی شیوه‌های شهرسازی نوین بود. به‌ویژه میدان‌ها، بوستان‌ها، خیابان‌ها و کوچه‌هایی شکل دادند که دسترسی به آن‌ها آسان و به دور از سردرگمی محله‌های کهنه بود. اما این کار به یکباره انجام نگرفت. شکل کنونی محله‌ی نارمک چهار دوره داشت و از دهه‌ی سی تا دهه‌ی هشتاد خورشیدی زمان بُرد.
دولت ساخت محله نارمک را به دو تَن از طراحان شهری فرانسوی به نام‌های بازیل و گورگن سپرد. مهندسان ایرانی نیز به آن‌ها رایزنی می‌دادند و بر کارها نظارت داشتند؛ مانند مهندس جهانگیر مظلوم که ساخت ماکت‌های ساختمانی نارمک را انجام داد. ساختمان‌هایی که بدین‌گونه ساخت شد، ارزان قیمت و برای کارمندان آموزش و پرورش و کسان دیگری بود که در آنجا آلونک ساخته بودند. هر ساختمان نیز بلندایی یک یا دو اشکوبه‌ای داشت. ساختمان‌ها متری 10 ریال پیش قسط و 30 ریال اقساط، از راه پرسش‌نامه و قرعه‌کشی به درخواست‌کنندگان واگذار شد.
محله در جنوب روستای کهن نارمک شکل گرفت. برای ساختمان‌سازی‌ها از کاریز روستا استفاده کردند و مصالح بتنی‌ای را که نیاز داشتند از کارخانه‌ای گرفتند که برای همین‌کار ساخته شده بود. کارخانه‌ی برق نارمک را نیز در همان زمان راه‌اندازی کردند.
پس از ساخت خانه‌های مسکونی، واحدهای تجاری و آموزشی محله ساخته شد. کارهای نخستینی که باید انجام می‌شد تا محله شکل بگیرد، هشت سال زمان بُرد. سپس محله‌ی نوساز در اختیار شهرداری تهران گذاشته شد.
ویژگی یگانه‌ی محله‌ی نارمک میدان‌های پُرشمار آن است. 98 میدان، که گاهی صد میدان نیز گفته می‌شود، در آنجا طراحی و ساخته شد. 13 میدان آن در بخش شمالی محله و دیگر میدان‌ها در بخش جنوبی آن است. مرکزیت میدان‌ها، میدان هفت‌ حوض است و هسته‌ی نخست محله، پیرامون این میدان اصلی شکل گرفته بود. نام میدان برگرفته از هفت حوضی است که در میدان زیبا و طراحی شده اش، ساخته بودند.
در سال 1349 ساخت‌ و سازها در نارمک آن اندازه شده بود که با تصویب طرح جامع تهران، این بخش از خاور پایتخت در شمار مناطق شهری تهران دانسته شد و محله‌ای پیوسته به شهری شد که به یکباره گسترشی سرطان‌مانند یافته بود. در دهه‌ی پنجاه با ساخت بزرگراه داریوش (بزرگراه رسالت کنونی)، نارمک به دو پاره‌ی شمالی و جنوبی بخش‌بندی شد. پس از انقلاب نیز ساخت خانه‌های آجری در شمال محله نارمک سال به سال فزونی گرفت، اما بخش باختری آن به‌سبب نزدیکی به زمین‌های نظامی، گسترش چندانی نیافت.
شاید مهم‌ترین سازه‌ی نارمک دانشگاه علم و صنعت باشد؛ هر چند هسته‌ی نخست آن به هنرستانی بازمی‌گردد که در خیابان سی تیر بود. این هنرسرای عالی در سال 1341 خورشیدی، به محله‌ی نارمک بُرده شد تا آموزش و تربیت دبیر فنی برای هنرستان‌های صنعتی کشور، در آنجا انجام بگیرد. سرانجام در سال 1357 و در آستانه‌ی رویدادهای سیاسی آن سال، با نام دانشگاه علم و صنعت ایران کارهای علمی و آموزش خود را ادامه داد.
از دیگر بخش‌های فرهنگی محله‌ی نارمک دبیرستان کمال است. این آموزشگاه در سال 1336 خورشیدی، زمانی که نارمک ساختار کنونی خود را شکل می‌داد، گشایش یافت. از این‌رو، یکی از دیرینه‌ترین مدرسه های آموزش متوسطه‌ی تهران شناخته می‌شود.

نارمک کنونی
محله‌ی نارمک زمانی یکی از بخش‌های مدرن پایتخت شناخته می‌شد. خیابان‌های پهن و فضای شهری میدان هفت حوض، به آنجا ساختاری نو داده بود. افزون‌بر اینکه پراکندگی فضای سبز محله، فراوانی میدان‌های شهری و گذر آسان از کوچه‌ها، پهنه‌ی ارزشمندی ساخته بود. اما تراکم بیش از اندازه‌ی جمعیت در نارمک کنونی، تاسیسات نخستین آن را تا اندازه‌ای ناکارآمد ساخته است.
برآوردها نشان می‌دهد که اکنون در محله‌ی نارمک 300 هزار تَن زندگی می‌کنند. 52 درصد آن‌ها در تهران زاده شده‌اند و 48 درصد دیگر کوچ‌کنندگانی هستند که از شهرستان‌های دیگر به این‌سو آمده‌اند.
مرکزهای خرید و فروشگاه‌های نارمک پُرشمار است. یکی از نوآورانه‌ترین آن‌ها در بخش جنوبی میدان هفت حوض و با نام سون سنتر(!) دیده می‌شود. این مرکز خرید در هفت اشکوب تجاری و در زمینی به گستردگی 2100 متر مربع ساخته شده است.

* با بهره‌جویی از: جستار «محله‌ی مسکونی پایدار، مطالعه موردی نارمک» نوشته‌ی دکتر محمدمهدی عزیزی، نشریه هنرهای زیبا (1385)؛ تارنمای «همشهری آنلاین»؛ «ویکی پدیا» و کتاب «تهران» نوشته‌ی ناصر تکمیل همایون، دفتر پژوهش‌های فرهنگی (1391).

چشم انداز کوه دماوند از محله نارمک

سینمای قدیمی ماندانا در محله نارمک

دبیرستان قدیمی دخترانه قدس 1335 در نارمک جنوبی

نارمک یک صد میدان دارد و بصورت مهندسی طراحی شده است

دبیرستان قدیمی پسرانه کمال 1337

خیابان زرکش محله ارامنه نشین نارمک

قنادی قدیمی ماسیس محله نارمک جنوبی

بوستان بهارستان تسلیحات محله نارمک جنوبی

خیابان زرکش محله ارامنه نشین نارمک

کوچه هلند بیاد خیرین زلزله بویین زهرا برای ساخت خانه های مسکونی ارامنه در این محله

کلیسای تارگمانچاتس محله زرکش نارمک

تندیس، مسروب ماشتوس مقدس ایجاد کننده خط  و حروف الفبای ارمنی

مدرسه قدیمی ناییری ارامنه نارمک

میدان شهید قاسم سلیمانی ( رسالت پیشین)

مسجد رسول اکرم (ص) در میدان رسالت

رستوران آسیاب بادی در ابتدای خیابان دانشگاه علم و صنعت

دانشگاه علم و صنعت محله نارمک شمالی

مرکز اتوبوس رانی شرکت واحد شرق تهران و حومه

بوستان امام حسین (ع) انتهای خیابان هنگام

میدان الغدیر نارمک شمالی

سه راه تلفنخانه بسمت میدان هفت حوض (نبوت)

میدان هفت حوض (نبوت) نارمک

کانال مسیل محله نارمک جنوبی

خیابان هنگام  محله نارمک شمالی

انتهای خیابان رسالت به باقری

انتهای گلبرگ به باقری

میدان هلال احمر (شیروخورشید پیشین)

فرتور از همایون مهرزاد است.

2393