«دغ» به گستره‌ای هموار از زمینی بدون شیب تا بسیار کم‌شیب (شیب از صفر تا کمتر از یکدهم در هر صدمتر) گفته می‌شود که به دلیل برتری میزان رس و سیلت (مواد بسیار ریزدانه رسوبی) امکان رویش گیاهی در آن‌ها بسیار سخت است و معمولا پوشش گیاهی ندارند. در نواحی خشک و کم‌آبی مانند استان یزد، تنها در کناره‌ی دغ‌ها ممکن است درون آبراهه‌های ماسه‌دار امکان رویش گیاهانی مانند گز و تاغ فراهم شود. دغ را در زبان بلوچی دگ و دگال می‌نامند (برگرفته از ف.محمودی، گفتاری، دانشگاه تهران) که به زمین سخت بدون گیاه که گاه از آب پر می‌شود می‌گویند.
دغ ارنان که به انگلیسی پلایای ارنان (Ernan Playa) نامیده می‌شود در یک صد کیلومتری جنوب شهر یزد و پیرامون چهل کیلومتر به خط راست از جنوب غربی شهر مهریز (با درجه 220.40 نسبت به شمال جغرافیایی) جای گرفته است. فاصله‌ی آبادی ارنان تا مرکز شهر مهریز، از راه جاده، نزدیک‌به 65 کیلومتر می‌شود (ن.گ: مهرشاهی، 1397). این دغ یا سرزمین بدون گیاه و با خاک رسی-سیلتی در چاله یا گودالی بزرگ شکل گرفته است که به دلیل حرکات زمین‌ساختی(tectonic) در دوران سوم زمین‌شناسی تا دوره‌ی کواترنر روی‌‌داده است. این پویایی‌ها با رویداد لرزه‌ای (زمین لرزه) همراه بوده است که با بالا آمدن بخشی از زمین‌ها و پایین رفتن بخش‌هایی دیگر (مانند خود همین چاله ارنان) انجامیده است (مهرشاهی، 1374؛ مهرشاهی و مهرنهاد، 1383؛ شریفی و تاج‌بخش، 1398).
در پاییز امسال، ماه آذر، بنابر نوشته‌ی برخی تارنماهای خبری پس از چنددهه (بیش از سی‌و‌شش سال) دریاچه‌ای در محل دغ ارنان تشکیل شده بود که برای زمانی نزدیک‌به دو ماه (تا بهمن‌ماه) وجود داشته است. این دریاچه پس از سال‌ها خشکسالی و کم‌بارشی، با ریزش بیش از شصت میلی‌متر باران پاییزی (چند روز؟) ، پدید آمده است (ن.گ: تابناک جوان، 24 آذر 1399؛ عصر ایران، 23 آذر 1399) . متاسفانه در هیچ‌کدام از تارنماهای خبری به ژرفای دریاچه و خط پیرامونی آن اشاره نشده است و تنها به گستره‌ی 250 هکتاری (دو و نیم کیلومترمربع) دریاچه اشاره شده است. هدف از این نوشتار بازنمایی (توضیح) فشرده‌ای است درباره چگونگی پیدایش دریاچه در محل دغ ارنان و تاریخچه‌ی آن.
دغ ارنان که پیش از این در بررسی‌هایی دیگری نیز که در نمایه‌ی پایانی می‌آورم به آن پرداخته‌ام، بلندترین چاله بسته ایران مرکزی به شمار می‌رود که ارتفاع آن بنا بر نقشه توپوگرافی نزدیک‌به یکهزار و نهصد متر و بنا بر سایت گوگل ارت، پیرامون 1974 تا 1975 متر از سطح دریا ارتفاع دارد. محل مرکزی این دغ در 31 درجه و 18 دقیقه و 12 ثانیه عرض شمالی و 54 درجه و ده دقیقه و 36 ثانیه طول شرقی واقع شده است. گستره یا مساحت کنونی محل دریاچه پیرامون دو و نیم کیلومتر مربع را دربر می‌گیرد در حالی که گستره‌ی دریاچه در یکصد سال اخیر (در یازده هزار سال اخیر) تا سه کیلومتر مربع می‌رسیده است و ارتفاع آب تا بیش از نیم متر بالا می‌آمده است (مشاهدات و گفته‌های محلی) اما شواهدی از وجود دریاچه‌ای دیرینه در ارتفاع بیش از هشت متر از سطح امروزی دغ وجود دارد. بخشی از این نهشته‌های دریاچه‌ای که موادی در حد رس، سیلت و ماسه نرم است لایه‌هایی قرمزرنگ را در ساحل شمالی دریاچه در ورودی آبادی ارنان به شکل یک دیواره یا پرتگاه ساحلی نشان می‌دهند (فرتور یک). این دیواره‌های ساحلی با گسترش زمین‌های کشاورزی و نیز گلخانه‌های متعدد در خطر نابودی قرار دارند. عمق آب در این دریاچه از بیش از هشت متر می‌گذشته است.
از سوی دیگر شواهدی هم از یک ساحل دریاچه‌ای جدیدتر در سمت جنوبی به سوی کوه ارنان دیده می‌شود. این ساحل با شیب گاه تا اندازه‌ای تند به شکل دیواره و گاه شیبدار دیده می‌شود (فرتور دو). جنس نهشته‌های ساحلی در این بخش کاملا از نهشته‌های ساحلی در سمت شمال متفاوت است و از نوع ائولیانیت (aeolianite) یا ماسه بادی سخت شده با ذرات درشت‌دانه در حد ماسه درشت تا شن و سنگ‌ریزه هستند که نشان از پویایی‌های کرانه‌ای میان خشکی و دریاچه دارد (فرتور دو).
آنچه که امروز به عنوان یک دریاچه عنوان می‌شود تنها شبح یا سایه‌ای است از دریاچه‌ی باستانی به احتمال زیاد در بخشی از زیردوره هولوسن (یازده هزار سال گذشته) وجود داشته است. البته یک دریاچه‌ی بسیار گسترده‌تر و بسیار دیرینه‌تر نیز با گستردگی بیش از هفت کیلومتر مربع (یا بیشتر) با عمق آب بیش از هشت متر وجود داشته است که رسوبات آن باقی مانده است و در یک مورد سنگ‌گذاری بر روی لایه‌ای از آن انجام شده که قدمتی بیش از دویست هزار سال را نشان می‌دهد. واپسین‌باری که این نگارنده یک دریاچه به عمق جالب توجه نزدیک‌به نیم متر را در این مکان دیده بود به بهمن‌ماه سال 1368 باز می‌گردد که از ساحل این دریاچه عکس‌هایی برداشته شد و خشک‌شدن و پسروی دریاچه در آن دیده می‌شد (مانند فرتور سه).
سه نکته که باید در اینجا یادآوری کنم این است که شوربختانه در بیشتر منابع خبری و تارنماها جنس کوه اصلی مجاور دغ (کوه ارنان) را سنگ‌های آهکی ذکر کرده‌اند که نادرست است و بیشتر سنگ‌های این کوه از مواد آذرین خروجی (آتشفشانی بیرونی) موسوم به داسیت و یا بنابر برخی نقشه‌های زمین‌شناسی (1979)، تراکی-داسیت نام برده شده‌اند. در بازدید محلی به وسیله‌ی نگارنده جنس سنگ‌ها از نوعی آندزیت تا داسیت شناسایی شده‌اند. این سنگ‌های آذرین، هیچ‌گونه رابطه‌ای با سنگ آهک که سنگی رسوبی است ندارند. نکته‌ی دوم اینکه پیشروی آب در دغ ارنان به شوند بارش فراوان تنها به پیدایش پهنه‌ی آبیِ کم‌ژرفایی انجامید که بیشتر به مانداب ناپایدار شباهت داشته است (فرتور چهار) تا یک دریاچه. این مانداب محلی می‌تواند برای زمانی بسیار کوتاه، از یک تا دو ماه، چهره‌ی بیولوژیک (زیستی) و خرداقلیمی (یا میکروکلیمایی) محل را تا میزان کمی دگرگون کند و دست‌کم برای پرندگان مهاجر فرصتی فراهم آورد. در نتیجه بهتر است در تمیز نگاه داشتن و شناسایی دقیق آلاینده‌های محیطی در محدوده‌ی این دغ و چاله‌ی رسوبی بیشتر دقت کنیم و کوشا باشیم.
نکته‌ی چشمگیر سوم اینکه دغ ارنان را به عنوان یک پهنه‌ی نمک یا کفه نمک (Salt flat) ، آن‌چنان که در برخی از نوشته‌ها آمده است، نمی‌توان به حساب آورد چرا که میزان درصد کانی‌های نمک در آن بسیار کم است و تنها تا اندازه‌ای کانی‌های گچ‌دار مشاهده می‌شود که ناچیز است. بنابراین این دغ از نظر خاک و آب از چاله‌های آب شیرین، ولی گاز کربنیک‌دار، به‌شمار می‌آید.
اشاره: ن.گ: نگاه کنید به …
یاری‌نامه‌ها
- د.مهرشاهی. پديده‌هاي ژئومورفولژيك: تافوني و سنگ‌هاي لغزان. رشد آموزش جغرافيا، انتشارات وزارت آموزش و پرورش تهران، شماره‌ی 39، زمستان 1374، صص 23-20.
- د.مهرشاهی و ح. مهرنهاد. مورفوتكتونيك و مناطق عمده گسلي استان يزد. فصلنامه تحقيقات جغرافيايي (مشهد)، شماره 72، بهار 1383، صص 24-7.
- د.مهرشاهی. آشنایی با شواهد ژئومورفولوژی در دغ ارنان، بلندترین چاله بسته ایران مرکزی (استان یزد). زمستان 1397؛ فصلنامه‌ی رشد آموزش جغرافیا، تهران، شماره 122 متوالی، صص 13-10.
- فتاحی. م و مهرشاهی. د، نوشتاری در دست نوشتن درباره‌ی ویژگی‌های دیرینه‌شناسی کواترنر دغ ارنان.
- شریفی پیچون. م و تاج‌بخش. غ، تحلیل مورفوتکتونیکی شکل‌گیری چاله‌های جنوبی شیرکوه در پلیو-کواترنر. فصلنامه جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، دانشگاه اصفهان، زمستان 1398، صص 34-19.
* دکتر داریوش مهرشاهی؛ ژئومورفولوژیست و هموند پیشین گروه جغرافیای دانشگاه یزد
فرتور یک: یک پرتگاه یا دیواره ساحلی با لایه هایی از نهشته های دریاچه ای (پیکان سیاه). عکس: اردیبهشت 1390 د.م). نگاه به شمال خاوری.
فرتور دو: نمایی از ساحل جنوبی مجاور کوه ارنان با دیواره شیبدار ساحلی و پوشش تراورتن بالایی. عکس اردیبهشت 1390 نگاه رو به جنوب خاوری.
فرتور سه: دریاچه ارنان در بهمن ماه سال 1368 و ساحل در حال پس روی آب. نگاه به سوی جنوب خاوری از سمت شمالی دغ ارنان.
فرتور چهار: نمایی از پهنه آبی بسیار کم عمق در بخشی از دغ ارنان. عکس: بهمن 1399 از م.دهقانپور فراشاهی، نگاه به سوی شمال خاوری.
1719
