محله‌های تاریخی تهران (82)

امیرآباد؛ یاد ماند‌ه‌ای از امیرکبیر

خبرنگار امرداد: سپینود جم
1400-01-06
16:30

سنگ بنای روستای «امیرآباد» را میرزا تقی‌خان امیرکبیر گذاشت؛ همان مرد بزرگی که تاریخ ایران وام‌دار اوست. زمان بسیاری پس از آن، در دهه‌ی بیست خورشیدی، بخشی از امیرآباد را به دانشگاه تهران سپردند تا در آنجا ساختمان‌های دانشگاه و خوابگاهی برای دانشجویان ساخته شود. دانشگاه تهران نیز چنین کرد و کوی و خوابگاه دانشجویان را ساخت. در بهمن‌ماه 1327 خورشیدی، عباس اقبال آشتیانی، دانشمند و تاریخ‌دان ایرانی، نامه‌ای به وزیر فرهنگ آن زمان نوشت و پیشنهاد کرد تندیسی از امیرکبیر در کوی امیرآباد گذاشته شود تا دانشجویانی که در آنجا هستند بدانند که امیرآباد، آباد کرده‌ی امیرکبیر است و از یاد نبرند که ارزش کارهای بزرگ او را بدانند. کسی به حرف اقبال گوش نکرد و بسیاری از یاد بردند که امیرآباد با نام آن وزیر نام‌دار ایرانی پیوند دارد.
در میانه‌ی پادشاهی قاجاریه، تهران گستره‌ی کوچکی بود. روستای امیرآباد تا پایتخت نزدیک به 5 کیلومتر فاصله داشت و در شمال باختری شهر جای گرفته بود؛ درست در همسایگی روستای دیگری به نام یوسف‌آباد.
روستاییان امیرآباد به کار کشاورزی سرگرم بودند؛ گندم و جو می‌کاشتند و در فصل برداشت، محصول خود را درو می‌کردند. روزگار آن‌ها بدین‌گونه، به دور از هیاهو و آمد و شد پایتخت، می‌گذشت. بخشی از زمین‌های آبادی امیرآباد توتستان بود. کاریزی پُرآب نیز همه‌ی زمین‌ها را آبیاری می‌کرد. گویا در آنجا دو قلعه ساخته شده بود. راهی خاکی این دو سازه را که یکی در بالای زمین‌های شیب‌دار امیرآباد بود و دیگری در پایین آن، پیوند می‌داد. پیداست گندم کاشتن و درو کردن، ساخت آسیاب را هم بایسته می‌ساخت. از این‌رو، در میان دو قلعه، آسیابی برآورده بودند و در نزدیکی آن استراحت‌گاهی برای مسافران و رهگذران برپا کرده بودند که بیشتر آن‌ها از روستای فرح‌زاد به سوی امیرآباد می‌آمدند.
بانی روستای امیرآباد با چنان بافت و ساخت‌وسازی، میرزا تقی خان امیرکبیر بود. او در آنجا عمارتی و باغی برای خود ساخته بود و چون آب و هوای روستا بسیار خوش و دل‌پذیر بود، گاه گاهی به این‌سو می‌آمد و چند روزی در باغ و عمارت خود استراحت می‌کرد. از همین‌رو بود که روستا و گستره‌ی پیرامون آن را امیرآباد نامیدند. پس از آن، پای ناصرالدین شاه هم به امیرآباد باز شد و او نیز این پهنه را می‌پسندید. از گزارش‌های درباری و سفرنامه‌های شاه پیداست که او ساعت‌های بسیاری را در امیرآباد گذرانده است و در سفر به دیگر روستاهای تهران از یاد نمی‌بُرد که به امیرآباد سرکشی کند.
در یکی از آن سفرها بود که ناصرالدین شاه دستور داد قورخانه‌ای را در نزدیکی روستای امیرآباد بسازند. این سازه سپس‌تر سرنوشت شگفتی پیدا کرد و به زندان تبدیل شد. در روزگار ما نیز زندان را ویران کردند و از آن میدان میوه و تره‌بار قزل قلعه را برآوردند. به سرگذشت این سازه بازمی‌گردیم. قورخانه به اسلحه‌خانه گفته می شد.
در زمان رضاشاه پهلوی، روستای امیرآباد کم و بیش به همان گونه که بود، به‌جا ماند. با این تفاوت که زمین‌های خالی پیرامون روستا جایی برای تمرین تیراندازی سربازان شد. تا آن‌که در 20 شهریورماه 1320 خورشیدی ایران به اشغال ارتش‌های متفقین درآمد و آن‌ها تهران را جولان‌گاه خود ساختند. بی‌درنگ امیرآباد جایی برای اردوگاه سربازان و ارتشیان آمریکایی شد. آن‌ها دست به ساخت‌وسازهایی در اردوگاه امیرآباد زدند و برای افراد خود استراحت‌گاه، سینما، کارخانه‌ی برق، ایستگاه رادیو و سازه‌های دیگر ساختند. در سال 1323 مجلس شورای ملی درخواست آمریکایی‌ها را برای ساخت گورستانی برای خاکسپاری آمریکایی‌هایی که در ایران کشته می‌شدند، پذیرفت و با تصویب مصوبه‌ای، بیش 28 هزار متر مربع از زمین‌های امیرآباد را در اختیار آن‌ها گذاشت تا گورستان کشته‌شدگانشان را بسازند.

پردیس دانشگاه تهران- امیرآباد شمالی

سازه‌های تاریخی امیرآباد، از دانشگاه تا زندان
در آذرماه 1324 ارتش آمریکا ایران را تَرک کرد. در بیست و سوم همان ماه، رییس دانشگاه تهران، دکتر علی‌اکبر سیاسی، از دولت خواست که اردوگاه آمریکایی‌ها را که اکنون خالی مانده بود، به دانشگاه تهران واگذار کند تا در آنجا ساختمان‌های مورد نیاز دانشگاه و نیز خوابگاهی برای دانشجویان، ساخته شود. دولت بی‌درنگ با درخواست رییس دانشگاه موافقت کرد و در بهمن‌ماه همان سال سیصد دانشجو، که بیش‌تر آن‌ها از دانشجویان دانشکده ادبیات و دانشسرای عالی بودند، در اردوگاه امیرآباد سکنا گزیدند. چون اتاق‌های اردوگاه آمریکایی‌ها تنها برای زندگی یک سرباز ساخته شده بود، دانشگاه در میانه‌ی سال‌های 1327 تا 1336 خورشیدی ساختمان‌های مناسب‌تری برای دانشجویان ساخت و بدین‌سان کوی دانشگاه تهران در بخش شمالی امیرآباد شکل گرفت. آیین کلنگ‌زنی کوی دانشگاه به دست اشرف پهلوی انجام شد و در بهمن‌ماه 1329 نیز گشایش یافت.
پیش‌تر به ساخت قورخانه‌ی امیرآباد به خواست ناصرالدین شاه قاجار اشاره کردیم. در قورخانه ابزار نظامی نگهداری می‌شد. در دوره‌ی رضاشاه نیز همین کاربری را داشت و مهمات جنگی در آن‌جا انبار می‌شد. در زمان پهلوی دوم و پس از کودتای 28 امرداد 1332، از قورخانه زندانی برای نگه‌داشتن زندانیان سیاسی ساختند. زندان به شکل مستطیل بود و بیرون از تهران، در زمین‌های جلالیه جای داشت. این کاربری ادامه پیدا کرد تا آنکه در سال 1350 زندان را به جایی دیگری بردند و قزل‌قلعه (قورخانه) خالی ماند. تا آن‌که دولت در سال 1357 تصمیم گرفت که زندان را خراب کند و از آن فضایی سبز بسازد. قزل قلعه اکنون جایی برای خرید و عرضه‌ی میوه و تره‌بار است.
یک سازه‌ی مهم امیرآباد، موزه‌ی هنرهای معاصر است. این سازه‌ی زیبا را کامران دیبا، معمار و استاد مدرنیست ایرانی، در سال 1356خورشیدی، ساخت و جایی برای نمایش کارهای هنرهای معاصر سده بیست میلادی شناخته می‌شد. آیین گشایش موزه با بودن شاه و فرح دیبا و نیز معاون رییس جمهور آمریکا و رییس چند موزه‌ی جهانی، در 22 مهرماه همان سال انجام پذیرفت. ساختمان موزه‌ی هنرهای معاصر با الهام از بادگیرهای ایرانی طراحی شده است.
اندکی بالاتر از فضای موزه، موزه‌ی فرش ایران در 22 بهمن 1356 گشایش یافت. طراح آن معمار برجسته‌ی ایرانی عبدالعزیز فرمانفراماییان بود. در این موزه بسیاری از فرش‌های تاریخی و نفیس ایرانی نمایش داده شده است. نمای بیرونی موزه به شکلِ دار قالی است.

امیرآباد کنونی
محله‌ی امیرآباد چندین سال است که کارگر شمالی نام‌گذاری شده است و به سبب آمد و شد پیوسته‌ی دانشجویان، محله‌ای شلوغ و پر رفت و آمد است. بزرگراه همت در شمال، محله‌ی گیشا در باختر، محله‌ی یوسف‌آباد در خاور، مرزهای امیرآباد کنونی را شکل می‌دهند. این محله آکنده از دانشکده‌ها و پردیس‌های دانشجویی و خوابگاه‌های دانشجویی است. از این‌رو، یکی از مراکز مهم اداری و فرهنگی تهران شناخته می‌شود.

* با بهره‌جویی از: تارنمای «تهران نامه، به کوشش داریوش شهبازی»؛ «سایت اداره کل خوابگاه‌های دانشگاه تهران»؛ و تارنماهای «مشرق نیوز»؛ «روزنامه‌ی انتخاب» و «ویکی پدیا».