شکوه تمدن ایران به ویژه در روزگار باستان بر هیچ کس پوشیده نیست. این تمدن کهن که آمیخته با فرهنگی دیرینه به درازای زمان است آثاری را در خود پرورانده و به آفرینش درآورده است که هرکدام به تنهایی گویای تاریخی درازدامن است. این آثار نه‌تنها بیانگر تاریخ و فرهنگ این مرز و بوم، که آینه‌ای تمام قد از هنر مردمان این سرزمین هستند. هنری که بازتاب اندیشه و کوششی است که به یاری سرانگشتان آفرینش‌گر مردان و زنان ایرانی نماد و نمود یافته‌اند.
برخی از این یادمان‌های تاریخی و هنری ارزشمند در موزه‌ی ایران باستان جای دارند و بسیاری دیگر از موزه‌های نام‌دار جهان سردر آورده‌اند و در غربتی آشکار بازدیدکنندگان را به تماشا نشسته‌اند.
در این سلسله گزارش می‌کوشیم این آثار ارزشمند و جای نگهداری آن‌ها را در موزه‌های ایران و جهان معرفی کنیم.
ارابه طلایی چهار اسب: از آثار باستانی دوره هخامنشیان است که در گنجینه‌ی آمودریا یافت شده است. این ارابه از ۳۰۰ تا ۵۰۰ سال پیش از میلاد برجای مانده است. این اثر دارای ارابه‌ای چهاراسب است که دو تَن با پوشش هخامنشی‌ها بر آن سوار هستند، این اثر هم‌اکنون در موزه‌ی بریتانیا نگهداری می‌شود.
استوانه‌ی کوروش یا منشورِ کوروش: گل‌نبشته‌ای (:لوحی) از گِلِ پخته‌است که در سال ۵۳۸ پیش از میلاد به فرمانِ کوروش بزرگ هخامنشی نگاشته شده است. به‌تازگی بخش‌هایی از نسخه‌ی دیگری از متنِ استوانه بر روی دو قطعه گل‌نبشته در مجموعه‌ی بابِلیِ موزه‌ی بریتانیا شناخته شده است که بازمانده‌ی نسخه‌ی بایگانی شده‌ی همین استوانه است. نیمه‌ی نخست این لوح از زبان رویدادنگارانِ بابلی و نیمه‌ی پایانیِ آن، سخنان و دستورهای کورش به‌زبان و خط میخی اکدی نوشته شده است. این استوانه در سال ۱۲۵۸ خورشیدی/ ۱۸۷۹ میلادی در نیایشگاه اِسَگیله در شهرِ بابِلِ باستانی پیدا شده و در موزه بریتانیا در شهر لندن نگهداری می‌شود. نامِ دبیر و نگارنده‌ای که از متنِ استوانه‌ی کوروش نسخه‌برداری کرده قیشتی مردوک بوده ولی نامِ دبیری که متنِ اصلی را نوشته، روشن نیست.
در ایران این استوانه برای نخستین‌بار از سوی دکتر عبدالمجید ارفعی، از اکدی به فارسی ترجمه شد.
قطعه افسار برنزی لرستان: یکی از اشیای باستانی است که به شکل یک موجود یا جن شاخدار شگفت‌انگیز با بدن گاو یا اسب است. این شی از نیمه دوم هزاره دوم پیش از میلاد برجای مانده است. این قطعه باستانی در لرستان یافت شده است. قطعه افسار برنزی لرستان در اصل دو تکه بوده که با یک قطعه‌ی صلیبی شکل از بخش سوراخ میان قطعه به هم وصل می‌شدند. این قطعه باستانی تجسم یک موجود تخیلی است که به صورت نیم‌رخ و با سری که به صورت کامل چرخیده‌است، ساخته شده است. انتهای بال این موجود شگفت موجود دیگری قرار دارد که حالت تهاجمی به خود گرفته‌است. موجود شاخدار با لگدمال کردن موجودی دیگر بر روی زمین، قدرت خود را به رخ می‌کشد. دو حلقه بر روی بال موجود افسانه‌ای قرار دارد که طنابی از آن می‌گذرد. بلندای این قطعه ۱۸٫۷ سانتی‌متر و عرض آن ۱۸٫۲ سانتی‌متر است و در موزه‌ی لوور نگهداری می‌شود.
بازوبند طلایی شیردال: یکی از آثار باستانی برجای مانده از دوران هخامنشیان است. این بازوبند مزین به دو جانور اساتیری شیردال است که که به صورت متقارن رویاروی یک‌دیگر ایستاده‌اند. بازوبند طلایی شیردال هخامنشی دارای سنگ‌ها و نگین‌های گران‌بها بوده است که از آن کنده شده‌اند. این بازوبند یکی از صدها اثر باستانی بازمانده از گنجینه آمودریا است.
بشقاب شکار قوچ: از آثار باستانی دوران ساسانیان است که در موزه‌ی متروپولیتن نیویورک نگهداری می‌شود. بشقاب نقره‌ای شکارگاه، با جیوه، نقره و طلا تذهیب‌کاری شده و با روش سیاه‌قلم‌کاری تزئین شده‌است. این بشقاب دارای بلندای ۴٫۶ و قطر ۲۱٫۹ سانتی‌متری است. در تصویر، شاه ساسانی در حال شکار قوچ است. طرح بشقاب برای درباریان نشانه‌ی دلاوری و شکست‌ناپذیری شاهان ساسانی بوده است. این‌گونه آثار برای پیشکشی دادن به پادشاهان کشورهای همسایه کاربرد داشته است. پادشاه در بشقاب دارای تاج و سربند و همچنین گوی با پشتیبان مخصوص است که هاله‌ای پیرامون سر او با مهره یا منجوق تزئین شده است. گمان می‌رود پادشاه در طرح بشقاب، پیروز یا قباد یکم باشد.
بشقاب نوازندگان: از آثار باستانی دوران ساسانیان است که در موزه‌ی بریتانیا نگهداری می‌شود. این بشقاب در طبرستان یافته شده است.
پلاک طلایی مرد ماد با خنجر: یکی از ۱۷۰ اشیای گنجینه‌ی آمودریا است و متعلق به دوران هخامنشیان است. این پلاک برجسته‌کاری شده و دیگر قطعات گنجینه آمودریا که از جنس طلا و نقره هستند، در نیایش‌گاهی در منطقه‌ی تخته قباد (کواد) تاجیکستان کشف شده‌اند. این مجموعه که با ارزش‌ترین گنج برجای مانده از دودمان هخامنشی است، در موزه‌ی ویکتوریا و آلبرت و موزه بریتانیا نگهداری می‌شوند. پلاک طلایی مرد ماد با خنجر که یکی از ۵۰ پلاک نازک گنجینه آمودریا است، همانند دیگر پلاک‌های مشابه، مردی را نشان می‌دهد که پوشش او به سبک مردمان اهل ماد است. مرد در حالی که به سبک حجاری‌های تخت‌جمشید، بر پوشش‌اش یک آکیناکه آویخته شده است، دسته‌ای از بَرسَم را در جلو سینه‌اش گرفته و با دست راست آن را حمل می‌کند. گمان می‌رود این مرد مجری یک سنت مذهبی است زیرا در دست خود دسته‌ای بَرسَم را گرفته است. منظور از ساخت پلاک و هدف وجود آن در نیایشگاه به‌درستی روشن نیست، اما گویا این پلاک‌ها به صورت نذر و وقف به این پرستش‌گاه یا زیارت‌گاه پیشکش شده است.
پیمانه با نقش بز کوهی: ظرفی تا اندازه‌ای بزرگ و منقش است که به شکل مجللی تزئین شده است. این پیمانه در میان اشیاء مربوط به مراسم گورسپاری در تمدن شوش کشف شده است. دیواره‌ی این ظرف نازک است و پرندگانی شبیه لک‌لک در بالا نزدیک به لبه، گرداگرد آن نقاشی شده‌اند. به گمان می‌رسد این پیمانه برای نخستین دادوستدهای (:مبادلات) محصولات کشاورزی در تمدن‌های شرقی استفاده می‌شده است. در پایین پرندگان نقش سگ‌هایی با نژاد خاص که نسبتا بلند هستند پیمانه را آراسته‌اند. باریکه‌های پر پیچ‌وخم نیز در روی پیمانه منقوش هستند. نقش اصلی ظرف نیز طرح بز کوهی است.
تخته‌بازی ۵۸ خانه: از آثار باستانی عصر آهن است که در تپه‌ی سیلک کاشان توسط رومن گیرشمن در سال ۱۹۳۷ میلادی کشف شد. این تخته‌بازی باستانی در اندازه‌ی ۲۴ در ۱۱ سانتی‌متر و از جنس گِل پخته است. این تخته‌بازی که به تخته‌بازی ۵۸ خانه یا ۵۸ سوراخ نامور است در یک گورستان تاریخی به‌دست آمده است. بازی‌های تخته‌ای‌شکل در مصر و شرق نزدیک باستان از محبوبیت ویژه‌ای برخوردار بوده است. با درنظرگرفتن سوراخ‌ها و خانه‌های بازی، این نوع تخته‌ها انواع و اقسام گوناگونی دارند. از این نمونه بازی که تخته‌بازی ۵۸ خانه نامیده می‌شود و در ایران، تپه سیلک، مقبره‌ی ۲۱۷، گورستان B کشف شده است، در نقاط دیگر ایران نیز به‌دست آمده است. این بازی، بدون مهره‌های مربوطه و مخصوص کشف شده است، همچنین، در محاسبه‌ی خانه‌های بازی، خانه (سوراخ) درشت سمت راست تخته و خانه (سوراخ) سمت چپ و جدا افتاده تخته، به شمار نیامده‌اند.
تکوک یا ریتون شیر غران: از آثار باستانی دوره‌ی هخامنشی است که در کاوش‌های پرشمار در هگمتانه به‌دست آمد. این تکوک دارای یک ظرف مخروطی شکل و یک شیر است که در حال نعره کشیدن است. ظروف مجرادار شاخی‌شکل با سر جانداران، پیشینه‌ی تاریخی و سابقه طولانی در شرق نزدیک، یونان و ایتالیا دارد. این تکوک همانند شمار دیگری از تکوک‌های دوره‌ی هخامنشی، دارای ویژگی قائم بودن زاویه محور جانور با ظرف است. در این تکوک قطعات با لحیم‌کاری به هم وصل شده‌اند و این عمل از دید بیننده پنهان است، این مهارت، شیوه‌ی بسیار عالی و فنی هنرمندان هخامنشی را بازگو می‌کند. شیر غران یکی از نمادهای هنرورزی در تزئینات آثار به‌جا مانده از دوره‌ی هخامنشیان است.
تکوک طلایی بز کوهی هگمتانه: از آثار باستانی دوره‌ی هخامنشی است که در هگمتانه به‌دست آمده است. این ریتون به شکل سر یک بز کوهی ساخته شده‌است. تکوک طلایی بز کوهی هگمتانه در موزه‌ی ایران باستان نگهداری می‌شود.
تکوک یا ریتون ظرف‌هایی بودند که در دوران باستان به شکل جانوران ساخته می‌شدند.
تندیس فاخته لاجوردی: از آثار باستانی دوره ایلام است. این اثر باستانی از جنس سنگ لاجورد و به شکل پرنده‌ی فاخته است. این پرنده باستانی متعلق به ۱۳۰۰ سال پیش از میلاد یعنی دوره ایلامی میانه است. این اثر با قپه‌های طلایی میخکوب شده است. درازای این پرنده ۱۱ سانتی‌متر است و در موزه‌ی لوور پاریس نگهداری می‌شود.
تندیس ناپیرآسو: یکی از آثار به‌جا مانده از تمدن ایلام است. ملکه ناپیرآسو همسر اونتاش ناپیریشا پادشاه ایلام است. دیرینگی اثر به ۱۲۵۰ سال پیش از میلاد باز می‌گردد. این تندیس که با لایه‌ای از مس و طلا روی قالب برنزی ساخته شده، نزدیک‌به ۱۳۰ سانتی‌متر بلندا، ۷۰ سانتی‌متر عرض و ۱۷۵۰ کیلوگرم وزن دارد. به گفته‌ی دکتر پی‌یِر آمیه، متخصص تمدن ایلامی در موزه‌ی لوور درباره این تندیس چنین گفته است: «این تندیس نه تنها اثری هنری بلکه نقطه‌ی اوجی در هنر ریخته‌گری مفرغ است که حضور صنعت‌گرانی فوق‌العاده ماهر و چیره‌دست را در تمدن ایلام نشان می‌دهد. این تندیس بزرگ‌ترین اثر فلزی متعلق به شرق باستان است که حتی در مصر، بابل و آناتولی هم همانند آن دیده نشده است. این تندیس اثر هنری بسیار باارزشی است که برای بزرگداشت و تکریم شهبانوی ایلامی ساخته شده و در واقع ارزش و اعتبار زن را در تمدن باستانی ایلامی نشان می‌دهد.
تندیس نقره‌ای گاو نشسته: یکی از اشیای باستانی است که متعلق به دوران نیاایلامی یا آغاز ایلامی (دوره‌ای از تاریخ ایلام میان سال‌های ۳۲۰۰ تا ۲۷۰۰ پیش از میلاد) است. دیرینگی این تندیس ۲۹۰۰ تا ۳۱۰۰ سال پیش از میلاد است. سر و دستان موجود، گاو و تن آن انسان است. تندیس نقره‌ای گاو نشسته در جنوب باختری ایران به‌دست آمده است. این تندیس ۱۶٫۳ سانتی‌متر بلندا دارد. تندیس نقره‌ای پوشش ویژه‌ای را بر تن کرده که دارای الگوی پله-پله است و به شکلی راه راه آن را مزین کرده است. گاو در حال گرفتن یک جام با دهانه لوله‌ای است. تندیس نقره‌ای گاو نشسته در موزه متروپولیتن نیویورک نگهداری می‌شود.
تندیس گاو ایلامی با پوششی منقوش به طرح پلکانی و جام دهانه‌داری که در دست دارد، آمیختگی شگفتی از ویژگی‌های انسان و جانوران را نمایش می‌دهد. البته این‌گونه نمایش ترکیبی در دوره‌ی ایلامی مقدم معمول بوده و گمان می‌رود نشان نوعی قدرت فوق‌طبیعی بوده که از سوی خدایان به پادشاهان پیشکش می‌شده است. با اینکه کاربرد این تندیس به‌درستی روشن نشده است، نوع جام و طرح‌های کنده شده روی پوشاک، بیانگر گونه‌ای مراسم آیینی یا جشن مذهبی است. همچنین جنس نقره‌ای این تندیس نام‌دار که در عصر مس ساخته شده، افزون‌بر هنرمندیِ درخور ستایش سازندگان آن، بیانگر پیشگامی تمدن ایلام در فن‌آوری استخراج و ذوب فلزات گران‌بها است.
تُنگ دسته‌گربه‌ای: یک تنگ آب‌خوری برنزی و از آثار تاریخی است که دیرینگی آن به پایان دوره‌ی ساسانیان و آغاز حکومت خلفای راشدین (سده‌ی هفتم میلادی) باز می‌گردد. طرح روی این ظرف از نوع نقش‌های گیاهی انتزاعی است. دسته تنگ، نقش یک گربه وحشی‌ست که دستانش بر روی لبه‌ی تنگ و پاهایش بر روی بدنه تنگ قرار دارد. بر روی بدنه‌ی ظرف و پایه‌ی آن طرح برگ گیاهان وجود دارد. فلز مس در هنرنمایی روی ظرف نقش عمده‌ای دارد. طرح و سبک کار، تاثیر هنر ساسانی و اشکانی را بر هنر اسلامی در دوره‌های آغازین اسلام در ایران ثابت می‌کند. شکل تنگ دسته‌گربه‌ای یادآور سبک فلزکاری‌های دوره‌ی ساسانی و اشکانی است، به‌گونه‌ای که نقوش گیاهی انتزاعی و اردک روی لبه‌ی دهنه‌ی جام و همچنین گلبرگ‌های روی هم افتاده پایه تنگ به ترتیب از طرح‌ها و ویژگی‌های دوره ساسانی و اشکانی هستند.
جام شیر دال و گاو بال‌دار: یکی از اشیای باستانی است که در تپه مارلیک در رودبار استان گیلان به‌دست آمده است. در بخش بالای این جام زرین، نقش شیر افسانه‌ای دال وجود دارد. شیر افسانه‌ای دال نیمی از بدنش شیر و نیم دیگرش دال (عقاب) است. این جام برحای مانده از ۸۰۰ تا ۹۰۰ سال پیش از میلاد است. این جام از غاری در شمال باختری ایران دزدیده و سال 2003 از یک قاچاقچی عتیقه مصادره شد و در آمریکا نگهداری می‌شود. شیردال‌ها را دارای قدرت شفابخش و همچنین پاسبانی از گنجینه‌ها دانسته‌اند. طرح این موجود افسانه‌ای در بسیاری از تندیس‌‌ها و سازه‌های باستانی ایران به‌کار رفته است.
جام نقره‌ای زن ایلامی یا ایزدبانوی ایلامی: از آثار باستانی دوره ایلام است. بر روی این سنگ‌نگاره نقش زنی ایلامی‌ست که در دستانش دو شی ناشناس وجود دارد و پوشش زیبایی بر تن کرده است. بر بالای این جام نوشته‌ای به صورت نوار باریکی از خط ایلامی نگاشته شده است. جام نقره‌ای زن ایلامی در یک و نیم کیلومتری شمال غربی صفحه‌ی تخت‌جمشید در شهرستان مرودشت استان فارس در حال کندن قناتی به‌دست‌آمده و دیرینگی آن به سال۲۰۰۰ پیش از میلاد در سده‌های پایانی هزاره سوم بر می‌گردد. این جام با نام «جام سیمین مرودشت» شناخته شده است.این دست‌ساخته‌ی زیبا امروزه در موزه ایران باستان تهران نگهداری می‌شود. ٌٌْ
جام هیولای دوسر و غزال: از آثار به‌جا مانده از فرهنگ و تمدن مارلیک است. کاربرد اصلی این جام ناروشن است اما گمان می‌رود ساغر یا از این دست ظروف بوده است. جنس این ظرف الکتروم است و بر روی این اثر قلم‌کاری و برجسته‌کاری صورت گرفته است. بر روی جام، هیولا یا اژدهایی با فک‌باز وجود دارد که با هر پنجه‌ی خود غزالی را در چنگ گرفته است.
* با بهره‌جویی از دانشنامه‌ی آزاد «ویکی‌پدیا»
