خیابان انقلاب؛ بوی کاغذ و کتاب

نام خیابان انقلاب چنان پیوستگی‌ای با کتاب دارد که تصور آن بدون راسته‌ی کتابفروشی‌هایش دشوار است. از میدان انقلاب تا چهارراه ولیعصر، هر گوشه و کنار آن جایی برای عرضه‌ی کتاب و بساطی‌های است که پیاده رو را آکنده از کتاب‌های از هر دستی کرده‌اند. اما این خیابان با گذشته‌ی 90 ساله‌اش، جایی برای موسسه‌های فرهنگی و هنری نیز هست. از این‌رو، تاریخچه‌ی آن با فرهنگ و هنر آمیختگی جدایی‌ناپذیر دارد.
خیابان انقلاب را در دهه‌های گذشته «خیابان شاهرضا» می‌نامیدند و میدان باختری آن «میدان 24 اسفند» نام داشت. این خیابان در سال 1310 خورشیدی، در زمان رضاشاه ساخته شد. پیش از آن، در دوره‌ی احمدشاه قاجار، پهنه‌ای که سپس‌تر خیابان شاهرضا نام گرفت، راهی خاکی بود که پیرامونش باغ‌هایی دیده می‌شد. در دوره‌ی قاجار، در سوی خاوری خیابانِ خاکی، خندقی ساخته بودند که مرزهای شمالی پایتخت را شکل می‌داد. خندق آکنده از زباله و دور ریختنی‌ها بود و جایی برای ولگردان. خندق در برخوردگاه (:تقاطع) خیابان انقلاب و ولیعصر کنونی کنده شده بود. شهرداری تهران، در زمان رضاشاه، خندق را پُر کرد و خیابانی چهل گزی بر روی آن ساخت. خیابان را هم شاهرضا نام گذاشتند تا یادآور نام رضاشاه باشد. این خیابان، دو سه سال پس از ساخت دانشگاه تهران در زمین‌های جلالیه، ساخته شد. در آن زمان نه از میدان 24 اسفند (میدان انقلاب کنونی) نام و نشانی بود و نه از چهارراه کالج. به جای چهارراه، دری دیده می‌شد که به باغی از آنِ ناصرالسلطنه دیبای تبریزی، از کارگزاران دولت قاجار و وزیر زراعت (کشاورزی) مظفرالدین شاه، باز می‌شد.
دولت پهلوی برای تشویق تهرانی‌ها و همراهی آن‌ها در ساخت خیابان شاهرضا و محله‌ای نو، قانونی را از تصویب مجلس گذراند که برپایه‌ی آن کسانی که در این خیابان نوساز ساختمان چند اشکوبه‌ای می‌ساختند، مالیات از آن‌ها گرفته نمی‌شد. بدین‌گونه بسیار زود خیابانی شکل گرفت که باختر تهران را به خاور آن پیوند می‌داد و در سال‌های دورتر از میدان 24 اسفند تا میدان فوزیه (میدان امام حسین) امتداد داشت. در زمان رضاشاه خیابان شاهرضا شمال تهران شناخته می‌شد. جنوب تهران به ایستگاه راه آهن می‌رسید، خاور آن کارخانه‌ی برق تهران بود و باختر آن به باغ‌شاه (میدان حُر کنونی) راه داشت. بدین‌گونه گستردگی تهران به 46 کیلومتر می‌رسید.
در جنگ جهانی دوم، تهران به اشغال ارتش متفقین درآمد و آمریکایی‌ها، شوروی‌ها و انگلیسی‌ها نیروهایشان را در تهران پیاده کردند. اردوگاه آمریکایی‌ها در امیرآباد بود. برخی از نیروهای آن‌ها با هواپیماهای آمریکایی در فرودگاه مهرآباد فرود می‌آمدند و سوار بر کامیون‌های ارتشی به خیابان شاهرضا می‌رسیدند رو به اردوگاه خود در امیرآباد می‌رفتند. برای آسان کردن گذر آن‌ها، در میانه‌ی سال‌های 1320 تا 1324 خیابان آیزنهاور (خیابان آزادی کنونی) ساخته شد و جایی که به خیابان شاهرضا می‌رسید میدانی برآوردند که آن را 24 اسفند نامیدند. این روز اشاره به زادروز رضاشاه داشت. تندیسی از رضاشاه نیز در آنجا گذاشته شده بود. از این‌رو، گاه میدان 24 اسفند را میدان مجسمه نیز می‌خواندند. تا آنکه در سال 1357 و پس از رویدادهای انقلاب، این میدان که جایی برای راهپیمایی مردم بود، به میدان انقلاب تغییر نام داده شد.

خیابانی برای هنر و تماشا
در همان زمان که نیروهای بیگانه تهران را اشغال کرده بودند و سال‌های پس از آن، آرام آرام برخی از خیابان‌های پایتخت رنگ‌و‌رویی اروپایی می‌گرفت. یکی از جاهایی که در آن زمان بسیار مدرن و نو به شمار می‌آمد، خیابان شاهرضا بود. در لباس فروشی‌ها و بوتیک‌های این خیابان، زیباترین و شیک‌ترین کالاها را می‌شد یافت و مُدل‌های روز اروپا و آمریکا در این خیابان و مغازه‌های فراوان آن به سادگی دست‌یاب بود، تا بدان اندازه که آنچه حتا در اروپا نیز کمیاب دانسته می‌شد، در این خیابان نوگرا به آسانی به دست می‌آمد. از این‌رو خیابان شاهرضا گردشگاه جوانان و مُدپسندان آن روزگار شناخته می‌شد. افزون‌بر اینکه اشرافی‌ترین رستوران‌ها و پُر رفت و آمدترین کاباره‌ها نیز در این خیابان ساخته شده بودند. از دهه‌ی چهل نیز بخشی از خیابان شاهرضا، از میدان 24 اسفند تا چهارراه کالج، پاتوقی برای کتاب‌خوانان شد. به‌ویژه آنکه دانشگاه تهران جایی برای آمد و شد دانشجویان بود و کتابفروشی‌های خیابان شاهرضا نیاز آن‌ها را به کتاب برآورده می‌کردند. تا پیش از آن خیابان‌های ناصرخسرو و خیابان شاه (خیابان جمهوری کنونی) راسته‌ی کتابفروشان تهران شناخته می‌شد.

نخستین کتابفروشی‌ای که در خیابان انقلاب کنونی آغاز به‌کار کرد انتشارات چهر به مدیریت دکتر حسین فریور بود. این کتابفروشی که سال‌ها پیش از آن در خیابان سعدی بنیان گذارده شده بود، در سال 1342 به خیابان شاهرضا منتقل شد. یک سال پس از آن انتشارات طهوری به مدیریت عبدالغفار طهوری روبه‌روی دانشگاه تهران گشایش یافت. طهوری پیش از آن در خیابان شاه (خیابان جمهوری کنونی) و در سال 1332 آغاز به‌کار کرده بود. از انتشاراتی های شناخته شده و مدرن دیگر آن زمان انتشارات فرانکلین بود که در چهارراه کالج، در کنار دبیرستان البرز، به کار کتاب‌فروشی سرگرم بود. در سال‌های پس از آن شمار کتابفروشی های این خیابان بسیار شد و پاتوق اصلی کتاب‌خوانان شد.
افزون‌بر کتابفروشی‌ها، این خیابان به داشتن سالن‌های فراوان سینما نیز آوازه داشت. در سال 1322 خورشیدی، سینما دیانا (سینما سپیده کنونی) با معماری وارطان هوانسیان، معمار نوگرا و برجسته‌ی ایرانی، آغاز به کار کرد. سینما رویال (فردوسی کنونی) با مالکیت باتمانقلیچ در سال 1344 و یک سال پس از آن سینما پلازا، در خیابان شاهرضا، میانه‌ی دو خیابان وصال و کاخ (فلسطین) ساخته شد. سینما پلازا با نمایش فیلم «خواهر محبوب من» آغاز به کار کرد. در سال 1354 کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان سینما پلازا را اجاره کرد و با دوبله‌ی شماری از فیلم های بخش کودکان، به نمایش آن‌ها برای بچه‌های عضو کانون پرداخت. این سینما پیش از انقلاب به رادیو تلویزیون ملی ایران فروخته شد و اکنون جایی برای انتشارات سروش است.
باز می‌توان به سینما پیام در این خیابان روبه روی خیابان لاله‌زار نو اشاره کرد که در سال 1341 گشایش یافت. در همان سال سینما سانترال (مرکزی) به مدیریت سیف‌اله کامرانی و در سال 1342 سینما اونیورسال (پارس کنونی) با مدیریت اسماعیل کوشان و با طراحی یک مهندس روس ساخته شد و به نمایش فیلم پرداخت. در سال 1344 سینما کاپری (بهمن) و در سال 1347 سینما کسری در خیابان شاهرضا، نبش خیابان بهار، شروع به‌کار کردند. از سینما کسری چندان استقبالی نشد و با آنکه فیلم‌های روشنفکری و هنری نمایش می‌داد، بسیار زود به‌کار خود پایان داد. بدین‌گونه خیابان شاهرضا پس از لاله زار از مهم ترین کانون‌های نمایش فیلم و سالن‌های سینما شناخته می‌شد‌
یکی دیگر از مراکز آن زمان انجمن ایران و آمریکا بود. در سال 1337 خورشیدی مرکز دانشجویی این انجمن در ساختمانی روبه‌روی دانشگاه تهران سرگرم پذیرش دانشجو برای آموزش زبان انگلیسی بود.
گفتنی‌ست بخش مهمی از خیابان انقلاب، چهارراه کالج است که خود تاریخچه‌ای خواندنی دارد و باید جداگانه به آن پرداخت.

* با بهره‌جویی از: وبلاگ «ایران شناسی، قوم شناسی، جامعه شناسی»؛ گزارش خبرگزاری «ایسنا»؛ و کتاب «از ورشو تا تهران» نوشته‌ی محمدعلی نیک‌بین (1388).

میدان انقلاب ( 24 اسفند پیشین)

سینما پارس( اونیورسال پیشین) میدان انقلاب

دانشگاه تهران خیابان انقلاب

راسته کتاب فروشی ها روبروی دانشگاه تهران

تیاترشهر تهران خیابان انقلاب- ولیعصر

مرکز تبادل کتاب خیابان برادران مظفری- انقلاب

انتشارات سروش ( صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران)

مسجد امام صادق(ع)-میدان فلسطین

خانه استاد حسین بهزاد، مرکز آموزش هنرهای سنتی

پژوهشکده فرهنگ و هنر، خانه پیشین ارباب رستم گیو

کافه غولی -چهارراه کالج

کوچه جانباخته زرتشتیان، فرهاد خادم

دبیرستان ماندگار البرز- خیابان انقلاب

سینما سپیده(دیانای پیشین) خیابان انقلاب-وصال

اتنشارات فروهر(زرتشتیان) خیابان فلسطین-انقلاب

دبیرستان قدیمی دخترانه انوشیروان (زرتشتیان)

مدرسه راهنمایی قدیمی دخترانه گشتاسب (زرتشتیان)

دبستان قدیمی دخترانه گیو (زرتشتیان)

مجتمع سینمایی مرکزی(سانترال پیشین) میدان انقلاب

سینما بهمن(کاپری پیشین) میدان انقلاب

فرتور از همایون مهرزاد است.

2393