روزی که گاهشمار خورشیدی سالنمای رسمی کشور شد

امروز فرخ و پیروز روز خور و فروردین‌ماه سال 3759 زرتشتی، روز پایانی دیدار پیرهریشت، چهارشنبه 11 فروردین‌ماه 1400 خورشیدی، 31 مارس 2021 میلادی

پس از بحث و بررسی‌های بسیار، سرانجام در تاریخ ۱۱ فروردین ۱۳۰۴ قانون تبدیل برج‌ها به ماه‌های فارسی از نوروز ۱۳۰۴ خورشیدی به‌تصویب رسید و گاهشماری هجری خورشیدی؛ سالنمای رسمی کشور اعلام شد.

۱۱ فروردین‌ماه یادآور روزی است که مجلس شورای ملی، طرح تغییر نام صور فلکی در سالنمای رسمی کشور را تصویب کرد و برج‌ها تبدیل به ماه شدند. نام ماه‌ها که پیش‌تر برپایه‌ی نام حیوانات، طبیعت و هم نام با دوازده صورت فلکی قدیمی منطقه‌البروج بود، تغییر یافت. تقویم هجری خورشیدی برای نخستین بار از سوی عبدالغفارخان نجم الدوله استخراج شد، این تقویم یا گاهشمار برپایه تقویم جلالی است، که دقیق‌ترین تقویم و مبنای گاهشماری ایرانیان از سده‌ی پنجم بود. گاهشمار جلالی از سوی گروهی از ریاضیدانان ایرانی و با هدایت و مدیریت حکیم عمرخیام تدوین شد و از این رو که در زمان حکومت جلال‌الدین ملکشاه سلجوقی تنظیم شده‌است، جلالی نامیده می‌شود.
نجم‌الدوله پس از استخراج گاهشمار هجری خورشیدی در حاشیه تقویم سال ۸۰۷ جلالی که برابر با ۱۲۰۲ و ۱۲۰۳ هجری قمری بود؛ گزاره‌ی ۱۲۶۴ خورشیدی را یاد کرد.
سالنمای خورشیدی برجی، بر پایه‌ی تاریخ هجرت حضرت محمد (ص) از مکه به مدینه پایه‌گذاری شده و بر اساس این تقویم لحظه تحویل سال مقارن با عبور مرکز خورشید از نقطه اعتدال بهاری است، یعنی زمانی که خورشید از نیم کره جنوبی وارد نیمکره شمالی آسمان شده، آغاز برج حمل تعیین شده که همزمان با شروع بهار و نوروز می‌شود و هماره با روز نخست بهار منطبق است.
برج‌های این تقویم، هم‌نام با دوازده صورت فلکی قدیمی منطقه‌البروج تعیین شده و شمار شبانه‌روز هر برج برابر با مدت حرکت مرکز خورشید در همان برج است که به‌دلیل حرکت ظاهری غیریکنواخت مرکز خورشید روی مدارش شمار شبانه‌روز از ۲۹ تا ۳۲ تغییر می‌کند.
بر پایه‌ی محاسبات نجومی سال خورشیدی با سه ماه و ۲۴ روز دیرکرد از یکم فروردین آغاز می‌شود. این تقویم از ۳۶۵ روز در قالب ۱۲ ماه تشکیل شده، این ۱۲ ماه در چهارفصل و هرفصل در سه ‌ماه و هرماه کمابیش چهارهفته و هرهفته، هفت روز تعریف شده است. بلندترین روز سال در یکم تیرماه و بلندترین شب سال از غروب ۳۰ آذر تا طلوع آفتاب در اول دی (نامدار به شب یلدا) رخ می‌دهد.
تقویم هجری خورشیدی برجی در آغاز به صورت رسمی مورد استفاد قرار نمی‌گرفت تا آن که در سال ۱۳۲۸ هجری قمری برابر با ۱۲۸۸ هجری خورشیدی در مجلس شورای ملی، طرحی با موضوع قید تاریخ تمامی معاملات و مبادلات مشترکه عمومی از تاریخ قمری به هجری خورشیدی برجی مورد بررسی قرار گرفت.
این طرح در دوره دوم مجلس شورای ملی ایران در ماده سه قانون محاسبات عمومی، مصوب ۲۱ صفر ۱۳۲۹ برابر با ۲ حوت ۱۲۸۹ بررسی و گاهشمار هجری خورشیدی برجی به‌عنوان مقیاس رسمی زمان در محاسبات دولتی تصویب شد.
مجلس پنجم شورای ملی در روزهای پایانی سال ۱۳۰۳ هجری خورشیدی برجی، طرح تبدیل نام برج‌های عربی مرسوم در گاهشمار برجی به نام‌های فارسی را در دستور کار خود قرار داد.
تبدیل برج‌ها به ماه‌های فارسی به‌ترتیب بدین صورت است : فروردین (حمل) اردیبهشت (ثور) خرداد (جوزا) تیر (سرطان) امرداد ( اسد) شهریور ( سنبله) مهر ( میزان) آبان (عقرب) آذر (قوس) دی (جدی) بهمن (دلو) اسفند (حوت).
معنای ماه‌های فارسی نیز که در این قانون تصویب شد، اینگونه است: فروردین (نیروی پیش‌برنده) اردیبهشت (راستی و پاکی) خرداد (کمال و رسایی) تیر (باران) امرداد (جاودانگی و بی‌مرگی) شهریور (کشور برگزیده) مهر (عهد و پیمان) آبان (آب‌ها) آذر (آتش) دی (آفریدگار، دادار) بهمن (اندیشه نیک) و اسفند (فروتنی و بردباری).
سالنمای هجری خورشیدی که تا به‌حال مورد استفاده قرار گرفته است و تقویم رسمی کشور به‌شمار می‌رود، از هر لحاظ همانند تقویم هجری خورشیدی برجی است و تنها در نام‌ها و طول هرماه با آن تفاوت دارد. این گاهشماری از دید نجومی و طبیعی، از بهترین و دقیق‌ترین گاهشماری جهان به‌شمار می‌رود، زیرا مدت سال خورشیدی، نوروز و کبیسه‌های تقویم هجری خورشیدی دقیقا بر مبنای محاسبات نجومی تعیین شده و تنها تقویم متداول در جهان است که افزون بر کبیسه‌های چهارساله، کبیسه پنج ساله نیز دارد که سبب انطباق همیشگی و دقیق‌تر تقویم هجری خورشیدی با فصول طبیعی می‌شود.
شمار روزها در تقویم هجری خورشیدی برمبنای نجومی و طبیعی است بدین گونه که این روزها با مدت حرکت ظاهری غیریکنواخت مرکز خورشید روی دایره البروج هماهنگی کامل دارد.

ایزد خور همان ایزد خورشید است و دارای ویژگی‌های بی‌مرگ، باشکوه و اَروَنداسب است، خور یا خیر که در اوستا «هَوَرَخشَ اِتَ» خوانده می‌شود، به چم (:معنی) خورشید، آفتاب، گرمی و تابناکی است. ایزد خور همکار شهریور امشاسپند است. در این روز به هنگام برآمدن خورشید، اوستای «خورشید نیایش» خوانده می‌شود. فردوسی نیز پیرامون ایزد خور می‌سراید: « بدین هر چه گفتی مرا راه  نیست / خور و ماه از این دانش آگاه‌ نیست».‌

روز خور است ای به دو رخ همچو خور

تافت خور از چرخ فلک باده خور

خور یا هْوَر به چم (:معنی) خورشید، نام یازدهمین روز از هر ماه در گاهشمار زرتشتی است. آفتابخوانٓ خور، خوانًخور در گات‌ها به چـم خورشید آمده و اوستا هْوٓر آمده در پارسی خُور و هور یا خورشید مى‌گویند. هَورَخْشَئِتَو در پهلوى خْوَرَشتٓ در گات‌ها بدون شئت آمده است.

خراسان  نیز از واژه‌های کهن و سرزمین‌های خاوری بوده و به خورآسان مى‌خواندند به چم بر آینده و بالا رونده همان خورشید را گویند.

«ویس و رامین نو شته‌ی فخرالدین گرگانی»

بر آمدن گاه خورشید هرکس سر آید

خراسان آن بود کز وی خور آید

خراسان پهلوی باشد خور آید

عراق و پارس را زو خور بر آید

خراسان هست معنی خور آبان

کجا زو خور بر آید سوی ایران

«سروده‌ی مسعود سعد سلمان، بر پایه‌ی کتاب بندهش»

روز خور است ای به دو رخ همچو خور

تافت خور از چرخ فلک باده خور

باده خور و نیز مرا باده ده

افسوس احوال زمانه مخور

اندرزنامه آذرباد مهراسپندان (موبد موبدان در روزگار شاپور دوم)

کودک به دبیرستان کن تا دبیر فرزانه بود

اندرزنامه آذرباد مهر اسپندان در سروده‌ی استاد ملک‌الشعرای بهار:

به (خور) روز، کودک به استاد ده / که گردد دبیری خردمند و به