میان رفتوآمد بیگسست و پُرهیاهوی خودروها و گذر شتابان رهگذران، جایی در دل کلانشهر تهران دیده میشود که به «چهارراه کالج» آوازه دارد. آنجا برخی از مهمترین آموزشگاههای نوین ایران را در میان گرفته است؛ آموزشگاههایی مانند کالج البرز و دبیرستان انوشیروان دادگر؛ دو مرکزی که در بنیانگذاری شیوههای نوجویانهی آموزش و پرورش در ایران، پیشگام بودهاند. در سویی دیگر از این چهارراه، سازههایی فرهنگی و هنری دیده میشود که هر کدام در پرورش هنرجویان نواندیش، بنیانهایی استوار بودهاند. چهارراه کالج هر چند دیرگاهی است که میان سیاهیهای شهر و سازههای تیره و فرسوده، اهمیت پیشین خود را کم و بیش از دست داده است، پیشینهی گرانبها دارد که باید آنرا شناخت و از یاد نبرد که نهتنها تهران، بلکه ایران وامدار دانشآموختگان و هنرجویانی است که از مراکز آموزشی و هنری آنجا درس و هنر آموختند و ثمرهای دلپذیر و کارا برای کشور خود پدید آوردند.
چهارراه کالج در برخوردگاه دو خیابان انقلاب (شاهرضای پیشین) و حافظ جای دارد. پیش از ساخت پُل کالج، از زیباترین خیابانها و گذرگاههای تهران شمرده میشد و بازاری از بورسهای گوناگون، بهویژه صنف بزازان، بود. چند دبیرستان و مرکز فرهنگیِ چهارراه کالج، آنجا را رنگ و رویی دانشآموزی و هنرجویی داده بود و نزد تهرانیهای چندین دهه پیش ارج و ارزش فراوان داشت.
دبیرستان البرز، سرآمد در آموزش و پرورش ایران
یکی از مهمترین آموزشگاههای این بخش از تهران، کالج آمریکاییها نام داشت که سپستر دبیرستان البرز نامیده شد. این آموزشگاه در شمال باختری چهارراه ساخته شده است. آمریکاییهایی که در ایران بودند در سال 1252 خورشیدی مرکزی برای آموزش کودکانشان بنیانگذاری کردند و در سال 1301 خورشیدی، زمانی که هنوز چهارراه شکل نگرفته بود، ساختمان آن را به این بخش از تهران قدیم آوردند. با آمدن دکتر ساموئل جُردن به ایران، در سال 1277 خورشیدی، مدیریت کالج به او سپرده شد. جردن از آن موسسه، دبیرستانی ساخت که دانشآموزان ایرانی را نیز میپذیرفت. او و همسرش که با شیوههای نوین و کارآمد آموزش و پرورش آشنایی بسیار داشتند، با انضباط و سختکوشیای که در میان مدرسهها و آموزشکدههای ایرانِ آن زمان نمونهای نداشت، توانستند به گونهای کالج آمریکاییها را اداره کنند و دانشآموزانی پرورش بدهند که بسیاری از آنان از سرآمد کشور شدند.
در سال 1319 خورشیدی، دولت ایران به خواست رضاشاه کالج آمریکاییها را به بهای یک میلیون تومان خریداری کرد و مدیریت آن را به ایرانیان سپرد. از آن پس آمریکاییها دخالتی در کار دبیرستان نداشتند و از آنجا رفتند. نام کالج نیز به دبیرستان البرز تغییر داده شد. مدیریت آموزشکده نیز به یکی از دانشمندان آن زمان به نام وحید تنکابنی سپرده شد.
در زمان ریاست دکتر محمدعلی مجتهدی در دبیرستان البرز، این مرکز آموزشی پیشرفتهای بسیاری کرد و دانشآموزانی پرورش داد که سپستر از ناموران فرهنگ و هنر ایران شدند و از عهدهی انجام خدمات بزرگی برای کشور برآمدند. دکتر مجتهدی از استادان دانشکدهی فنی دانشگاه تهران بود و با جدیت و پشتکار و دلبستگی فراوان دبیرستان البرز را اداره میکرد.
آموزگارانی که در این آموزشگاه درس میگفتند بزرگانی مانند مهدی حمیدی از شاعران نامدار آن روزگار، جلال متینی که سپس رییس دانشکدهی فردوسی مشهد شد، دکتر مهدی محقق استاد برجستهی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، زینالعابدین رهنما از استاد نامور ادبیات، عیسی شهابی از استادان دانشگاه تهران و شماری دیگر بودند. دانشآموزانی که آنها پرورش دادند اکنون از بزرگان فرهنگ ایران شناخته میشوند؛ کسانی مانند: داریوش آشوری، محمدعلی اسلامی ندوشن، سلیمان حییم، منوچهر ستوده، داریوش فرهود، صادق چوبک، همایون کاتوزیان و بسیاری دیگر.
دبیرستان البرز تنها آموزشگاه کشور بود که آزمایشگاه شیمی و فیزیک و کتابخانهای پُربار داشت. افزونبر آن از چندین زمین ورزشی در رشتههای فوتبال، والیبال، بسکتبال و تنیس برخوردار بود. دبیرستان البرز نخستین آموزشکدهای بود که انجمن خانه و مدرسه (انجمن اولیا و مربیان) را بنیان نهاد. این نیز گفتنی است که طراح ساختمان دبیرستان البرز نیکلای مارکوف، معمار گرجیتباری است که در ایران زندگی میکرد.
آموزشگاهی نمونه برای آموزش و پرورش دختران
دبیرستان دخترانهی انوشیروان دادگر، در چهارراه کالج، جایگاهی مهم در آموزش و پرورش ایران دارد. از اینرو باید با پیشینهی آن آشنا شد.
این آموزشگاه که از دیرینهترین دبیرستانهای دخترانهی تهران است، از دهش بانویی نیکوکار از پارسیان هند به نام «رتن بایی تاتا» شکل گرفته است. او یکصد هزار روپیه از دارایی خود را در اختیار انجمن پارسیان هندوستان گذاشت تا مدرسهای دخترانه در تهران ساخته شود. در گردش پانزدهم انجمن زرتشتیان، به فرنشینی ارباب کیخسرو شاهرخ، دبیرستان از دهش بانو بایی تاتا ساخته شد و به نام پدر او، دبیرستان انوشیروان دادگر نامگذاری شد.
سنگ بنای دبیرستان در سوم شهریور 1313 خورشیدی با باشندگی محمدعلی فروغی، رییس الوزرا (نخستوزیر) آن زمان ایران و شماری از وزیران کابینهی او و نیز برخی از مدیران دانشکدهها و دبیرستانهای تهران، گذاشته شد. در آغاز، ارباب کیخسرو شاهرخ گزارشی از چگونگی دهش بانو بایی تاتا و کارهای انجمن زرتشتیان بازگو کرد و سپس محمدعلی فروغی به سخنرانی پرداخت و کار انجمن زرتشتیان و دهش بانوی پارسی را ستود. فروغی آنگاه لوح سنگ بنای دبیرستان را در جایی که درنظر گرفته بودند، قرار داد. آیین گشایش رسمی آموزشگاه نیز دو سال پس از آن، در روز آدینه 30 شهریور 1315 انجام گرفت.
در سالهای نخست دههی چهل خورشیدی از دهش بانو منور آبادیان، تالاری ورزشی برای دبیرستان انوشیروان دادگر ساخته شد. این تالار در دههی شصت دچار آتشسوزی شد و آسیبهای بسیار به بار آورد، اما انجمن زرتشتیان توانست تالار را بازسازی و دوباره آمادهی بهرهبرداری کند.
موسسه های علمی و هنری چهارراه کالج
در سال 1336 خورشیدی در چهارراه کالج دانشگاهی ساخته شد که نخستین آموزشکدهی حسابداری نوین در ایران شناخته میشود. این دانشگاه که از آنِ شرکت نفت کشور است، به نام دانشکدهی حسابداری و علوم مالی شرکت ملی نفت ایران شناخته میشود. یک سال پس از آن، در 1337 خورشیدی، دانشگاه پلی تکنیک تهران در چهارراه کالج آغاز بهکار کرد. این دانشگاه به خواست پهلوی دوم با طراحی و ساخت مهندس حبیب نفیسی ساخته شد. در سال 1357 نام آن را به دانشگاه صنعتی امیرکبیر تغییر دادند.
از مهمترین مراکز هنری نزدیک به چهارراه کالج، تیاتر شهر است. این مرکز هنری با طراحی علی سردار افخمی، از شاگردان برجستهی هوشنگ سیحون، در سال 1346 خورشیدی ساخته شد. این حجم استوانهای بسیار زیبا، با الهام از برج طغرل شهر ری، از سازههای سده ی ششم ایران، ساخته شده و نمای بیرونی آن با کاشی فیروزهای آذین داده شده است. تیاتر شهر چهار اشکوب دارد. بسیاری از کارگردانهای برجسته و نامدار تیاتر ایران نمایشهای خود را در تالارهای این مرکز هنری اجرا کردهاند.
چند سال پس از گشایش تیاتر شهر، بوستانی در کنار آن طراحی و ساخته شد که در آغاز به نام پارک پهلوی شناخته میشد و اکنون پارک دانشجو نام گرفته است. زمین بوستان، پیش از ساخت، جایی برای زاغهنشینان و ویرانهای بود که در کنار آن مهمانخانهای مخروبه به نام کافه بلدیه دیده میشد. با ساخت پارک، آن ساختمان کهنه ویران شد. این نیز گفتنی است که طراح پارک دانشجو بیژن صفاری، از استادان معماری دانشکدهی هنرهای زیبای تهران، بوده است. آیین گشایش پارک در 8 بهمنماه 1351 خورشیدی، انجام گرفت. صفاری در سال 1398 خورشیدی، در پاریس درگذشت.
از تالار رودکی در خیابان حافظ و نزدیک به چهارراه کالج نیز باید یاد کرد. این تالار بسیار دیدنی و مدرن با طراحی اوژن آفتاندلیانس، از معماران ایرانی ارمنیتبار و دانشآموختهی مدرسهی هنرهای زیبای پاریس، با الهام از اپرا هال وین ساخته شد. آیین گشایش تالار رودکی در 3 آبان 1346 خورشیدی، با باشندگی پهلوی دوم و همسرش فرح دیبا انجام گرفت. در آن آیین، کنسرت ملی ایران با خوانندگی بانو سیمین غانم، سمفونی «مَرد من» را اجرا کرد. تالار رودکی جایی برای برگزاری و اجرای اپراها و کنسرتهای موسیقی و نیز محلی برای سازمان بالهی ملی ایران بود. این تالار پس از انقلاب به نام تالار وحدت تغییر نام یافت و کارکرد آن برخی دگرگونیها گرفت.
از سازههای نمایان چهارراه کالج، پُل کالج است. این پُل در آغاز دههی 50 خورشیدی به دستیاری مهندسان و کارشناسان بلژیکی ساخته شد. قرار چنین بود که پُل کالج موقتی باشد و پس از انجام بازیهای آسیایی تهران (10 تا 25 شهریورماه 1353) برچیده شود. اما چنین نشد و هنوز هم پُل کالج جایی برای گذر خودروهاست؛ هر چند زمزمههایی از برچیدن این پُل شنیده میشود. پُل کالج و شماری دیگر از پُلهای تهران، مانند پُل گیشا، برای آسانی رفت و آمد ورزشکاران بازیهای آسیایی در تهران و رفتن آنها به محل انجام بازیها در مجموعهی ورزشی آزادی کنونی (آریامهر پیشین)، ساخته شده بود.
عکسی از از چهارراه کالج در دست هست که در سال 1326 خورشیدی گرفته شده است. در آن عکس، چهارراهی خلوت که تنها چند خودرو مدل قدیمی در آن دیده میشوند و رهگذرانی انگشتشمار و ساختمانهایی کوتاه، پیداست. در میان ساختمانها، سازهی دبیرستان البرز نمایانتر است. چراغ راهنمایی کوچکی در میانهی چهارراه دیده میشود. گویی همه چیز نشان از آرامشی دلخواه دارد. نه از ازدحامها رهگذران خبری هست و نه از انبوهی خودروها. چهارراه کالج کنونی آکنده از سازههای بلند و گاه بدقواره و آسمان دودگرفته و ازدحامی شگفتآور از رهگذران است. گذر خودروها سرسامآور است و پایانناپذیر بهگمان میرسد. گویی این بخش از کلانشهر تهران، در میان شلوغیهای آزاردهندهاش، گذشتهی فرهنگی و تاریخی خود را به باد فراموشی سپرده است!
* با بهرهجویی از: کتاب «انجمن زرتشتیان تهران، یک سده تلاش و خدمت» نوشتهی فرامرز پوررستمی (1387)؛ گزارش خبرگزاری «ایسنا» دربارهی چهارراه کالج؛ «ویکی پدیا».
چهارراه کالج
دببرستان ماندگار البرز-چهارراه کالج
دببرستان ماندگار البرز-چهارراه کالج
کوچه البرز 2- پل کالج
زیر پل کالج
دبیرستان قدیمی دخترانه انوشیروان (زرتشتیان) چهارراه کالج کوچه سعید
دبیرستان قدیمی دوره اول دخترانه گشتاسب (زرتشتیان) چهارراه کالج کوچه سعید
دبستان قدیمی دخترانه گیو (زرتشتیان) چهارراه کالج کوچه سعید
خیابان استاد شهریار-چهارراه کالج
تندیس استاد شهریار
مجموعه فرهنگی هنری تالاروحدت در خیابان استاد شهریار-چهارراه کالج
تندیس استاد آواز، غلامحسین بنان
مجموعه فرهنگی هنری تالاررودکی در خیابان استاد شهریار-چهارراه کالج
تندیس استاد موسیقی، ابوالحسن صبا
تیاتر شهر تهران-محله کالج
نگارخانه شیث -محله چهارراه کالج
پارک دانشجو -محله چهارراه کالج
کلینیک تخصصی سنتی خارک-محله چهارراه کالج
رستوران سنتی آق بانو محله کالج خیابان خارک
انتشارات سالنمای راستی (زرتشتیان)- محله چهارراه کالج
نقاشی دیواری شاعربرجسته معاصر، اخوان ثالث
تالار فرهنگ چهارراه کالج
راسته پارچه فروشی های قدیم چهارراه کالج
کلیسای مسیحیان کاتولیک و مدرسه عالیشان در محله چهاراه کالج
کافه غولی -محله چهارراه کالج
دانشگاه پلی تکنیک امیرکبیر- چهارراه کالج
فرتور از همایون مهرزاد است.
2393
یک پاسخ
بسیار عالی . سپاس از سپینود جم بابت نوشتن متن و سپاس از همایون بابت فرتورهای زیبا