آتشكده آذر بر‌زین مهر كجاست؟

چهار طاقی مشهور به «خانه دیو» در روستای «ریوند» در مركز دهستان باشتین كه برخی باستان شناسان آن را محل آتشكده «آذربرزین مهر» فرض كرده بودند، بر اساس پژوهش های تازه بر منابع فارسی و عربی اوایل دوره اسلامی با مختصات این آتشكده مشهور ساسانی مطابقت ندارد و باستان شناسان باید در كوه های اطراف روستای گنبد (جنبد) در جستجوی این آتشكده باشند.

از منابع دوره ساسانی چنین بر می‌آید كه سه آتش یا آتشكده بزرگ در این دوره وجود داشته‌اند و در روایت‌ها، اصل این سه آتشكده را از سه آتش مهم اساطیری دین زرتشت دانسته‌اند: آذر فرنبغ، آذرگشنسب و آذر بر‌زین‌مهر.

هر یك از این سه آتش را متعلق به یكی از طبقات جامعه می‌دانسته‌اند: آذر فرنبغ آتش موبدان، آذر گشنسب آتش ارتشتاران و آذر بر‌زین‌مهر آتش كشاورزان بوده است.

این سه آتشكده به ترتیب در فارس، آذربایجان و خراسان به دست سه قهرمان زمینی یعنی جمشید، كیخسرو و كی‌گشتاسب تاسیس شده‌اند. همان‌گونه كه می‌بینیم در منابع قدیم جایگاه این آتشكده‌ها نیزنام برده شده است اما تا‌كنون هیچ اثری از آنها به دست نیامده است. آذر بر‌زین مهر آتشكده خاص طبقه كشاورزان بود كه در ابتدا محل ثابتی نداشت. به نوشته متن پهلوی بندهشن، وقتی كه زرتشت دین آورد، كی گشتاسب آن را در كوه ریوند كه پشت گشتاسبان گفته می‌شود، مستقر ساخت.

در جای دیگری از بندهشن آمده است: «ریوند كوه در خراسان است (كه) آذر بر‌زین مهر در آن قرار دارد.»

باز در بندهش آمده است: «كوه گنابد در همان پشت گشتاسبان است، (از) آنجا به طرف ریوند، كه محل آذر بر‌زین مهر است، نه فر‌سنگ است به طرف غرب.»

در متن پهلوی گزیده‌های زادسپرم نیز به محل آذر برزین مهر اشاره شده است:‌ «آذر فرنبغ در كوه فرمند (دارای فره) در خوارزم جای گرفت، آذرگشنسب در كوه اسنوند در آذربایجان و آذر بر‌زین مهر در كوه ریوند كه در پشت است.»

مترجمان بندهشن و گزیده‌های زاد پسرم و محققان درباره نام‌های فوق بحث كرده و كوشیده‌اند محل دقیق این مناطق را مشخص كنند. از جمله‌: زنده یاد ابراهیم پور داود، محمد تقی راشد محصل، زنده یاد مهر‌داد بهار، زنده یاد احمد تفضلی و زنده یاد داود منشی زاده.

دكتر «علی اشرف صادقی»، در مقاله «محل آذر بر‌زین مهر» كه در شماره ششم نشریه «نامه ایران باستان» منتشر شده است، پس از ذكر و بررسی نظرهای گوناگون و بررسی منابع عربی و فارسی برای مشخص كردن مناطق فوق الذكر، همچون تاریخ نیشابور، احسن التقاسیم، معجم البلدان، شاهنامه، تاریخ بیهق، اسرار التوحید و زین الاخبار، كوشیده محل دقیق آذر بر‌زین مهر را در كوه ریوند مشخص كند.

در این مورد هم نظرهای گوناگونی وجود دارد. والنتاین ویلیامز جكسون، ایران‌شناس، هندشناس و استاد زبان‌های هند و ایرانی، محل آن را در نزدیكی ده مهر بر سر راه خراسان به نیشابور، به یك فاصله از میان دشت و سبزوار می‌دانسته است.

در لغت فرس آمده: «بر‌زین آتشگاهی است به گنبد (در اصل نسخه: بكبند) و بس به نیشابور». در تاریخ بیهق آمده: «… گنبد، آنجا بیت النار بوده است، بدان باز خوانند.»

از مجموع نظرات ایران‌شناسان و آنچه در منابع فارسی و عربی آمده است و با توجه به مشخصات آذر بر‌زین مهر كه در ریوند، در پشت گشتاسپان، در گنبد قرار دارد، دكتر صادقی نتیجه می‌گیرد كه گنبد به معنی آتشكده است و چون در این ده آتشكده وجود داشته، ده را به نام آتشكده نامیده‌اند. این ده امروز جنبد نام دارد و جزو دهستان كیذقان بخش ششتمد شهرستان سبزوار است و در تداول اهالی، گنبد گفته می‌شود. «ربع زمج» كه سابقا این ده گنبد جزو آنجا بوده امروز زمج نامیده می‌شود و دهستانی از بخش ششتمد است كه مركز آن ده ششتمد است و در كنار كیذقان قرار دارد.

بخش ششتمد در جنوب سبزوار است و ریوند نیز در جنوب و جنوب غربی نیشابور است و با ششتمد فاصله زیادی دارد، اما احتمالا قلمرو ریوند در گذشته تا ششتمد ادامه داشته است. بنابراین، روستای برزنون كنونی (ظاهرا بر‌زینان) با آتشكده بر‌زین مهر ارتباطی ندارد و به احتمال قوی از اسم شخصی بر‌زین نام گرفته شده است.

دكتر صادقی در این مقاله، با مشخص كردن حدود منطقه آتشكده مورد بحث، پیدا كردن محل دقیق و بقایای آن را به باستان‌شناسان واگذار كرده است.