هر اندازه که پی بردن به چموخمهای زندگی و فناوری در دوران باستان دشوار باشد، رخنه کردن در ذهن مردمان آن روزگار و تلاش برای یافتن تصوری مبهم از باورهای آنها دربارهی دنیای پس از مرگ و اینکه در سرشان چه میگذشته به مراتب دشوارتر است. اگر ما پس از سالها زندگی، حتا نمیتوانیم فکر دوست نزدیکمان را بخوانیم، تصور کنید بازسازی آنچه با عنوان خواندن ذهن مردمان گذشته نام دارد، چه کار دشواری است.
یکی از مهمترین منابعی که دادههایی دربارهی دوران پیش از تاریخ برای شناخت فرهنگ، باورها و رفتارهای هازمانهای(:جوامع) گوناگون در اختیار ما میگذارد، مطالعهی گورستانها است. شوربختانه به شوند(:علت) نبود مطالعهی درست و روشهای مناسب، مسایل و ابعاد تدفین بهدرستی شناخته نشدهاند. از دید بررسیهای متعارف باستانشناسی، دادههای تدفین مردگان و آداب و سنتهای در پیوند با آن، اطلاعات ارزشمندی را در زمینهی جنبههای غیرمادی (معنوی) فرهنگهای پیش از تاریخ فراهم میآورد. با این حال با بررسی فراگیر و روشهای دیگر تا اندازهای میتوان به موفقیتهایی دست یافت. یکی از این روشها استفاده از دادههای انسانشناسی و مراجعه به دادهی علمی، سنجش(:مقایسه)، تجزیه و تحلیل و دستهبندی آنهاست.
روشهای تدفین از دوران پارینهسنگی تا به امروز به گونههای متفاوت از هم، اما با درونمایهای یکسان انجام شده است. باور به دنیای پس از مرگ را میتوان از دستهگلهای روی گور انسانهای نیاندرتال در غار «شانیدر» در کردستان عراق (۱۲ هزار سال پیش)، قرار دادن ظرفهای آب و غذا درونگورها در دورههای گوناگون، ساخت نشانههای روی گور برای شناسایی آن مانند سنگچین دایرهای دور گور، سنگهای افراشته و بسیاری عوامل دیگر آشکارا دید. بهطور کلی، دو گونهی رایج تدفین را میتوان در دادههای باستانی دید؛ تدفین اولیه و تدفین ثانویه. تدفین اولیه به خاکسپاریهای عادی گفته میشود که جسد در مدت کوتاهی پس از مرگ درون گور جای میگیرد و این گونهی تدفین میتواند به صورت تکی یا گروهی باشد. تدفین اولیهی منفرد در بیشتر مکانهای باستانی دیده میشود و بسیار رایج است. تدفین اولیهی گروهی یا دستهجمعی به گونهای از خاکسپاری گفته میشود که در هر گور بیش از یک تن به خاک سپرده شود و معمولا اینگونهی تدفینها کمیاب هستند و گمان بر این است که همزمانی مرگ شوند ایجاد چنین شیوهای از خاکسپاری شده است.
تدفین ثانویه یکی از پیچیدهترین گونههای خاکسپاری است و نباید با گورهای مضطرب و آشفته (گورهایی که در اثر عوامل گوناگون دچار ازهم پاشیدگی شدهاند) اشتباه گرفته شود و به شیوهای گفته میشود که جسد پیش از جایگیری درون گور، در محوطهای دیگر از گوشت و پوست پاک شده باشد. به سخنی دیگر، تدفین ثانویه دفن بقایای جسد، بدون گوشت است. در همین راستا در زمانی نزدیک به هشت هزار سال پیش در برخی جاها نشانههایی یافت شده که جسد را در برابر پرندگانی چون لاشخورها قرار میدادند و سپس استخوانهایش را دفن میکردند. نمونههای نخستین اینگونهی تدفین را در خارج از ایران میتوان در منطقهی آسیای کوچک (ترکیه امروزی)؛ در نواحی چاتالهویوک و چایاونو، منطقهی لوانت (فلسطین امروزی) و درون ایران در تپهی حاجیفیروز در دشت سُلدوز آذربایجان که در پیوند با هزارهی هشتم پیش از میلاد است، دید.
